کورش چهاردوری| دو ماه پس از سفر محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه، این‌بار نوبت حسن روحانی، رییس دولت دوازدهم است تا در پاسخ به دعوت همتای خود، به عراق سفر کند. سفر دو ماه پیش ظریف، در حالی انجام شد که ماموریت او، خنثی‌سازی اثرات تحریم‌های یک‌جانبه ایالات‌متحده امریکا، علیه ایران بود. در همین راستا، او در ابتدا به هند و پس از آن به عراق سفر کرد؛ اما در اسفندماه و پس از سفری که برهم صالح، رییس‌جمهور عراق در آبان ماه به تهران داشت، روحانی به بغداد سفر می‌کند. بدیهی است که در هر سفر دیپلماتیک، طرفین اهداف و دستاوردهای مشخصی را پیگیری می‌کنند؛ اما سفر روحانی به عراق، پس از سفر دو وزیر امور خارجه و نفت و ایضاً، سفر رییس‌کل بانک مرکزی به عراقی ظرف چند هفته گذشته، این سوال را به ذهن متبادر می‌کند که دستاوردهای سفر پیش روی رییس دولت دوازدهم چه خواهد بود؟ آن‌هم در شرایطی که عراق، در مقام کشور همسایه ایران، از سوی ایالات‌متحده امریکا تحت فشار است تا اقتصاد خود را از وابستگی به ایران برهاند و به جرگه کشورهایی بپیوندد که اقتصاد ایران را تحریم کرده‌اند. بنا بر ادعای سیدحمید حسینی، دبیرکل اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق، تهران در سال 96، روزانه حدود 45 میلیون دلار و در مواقعی تا 70 میلیون دلار کالا به عراق صادر کرده است. در این میان، برق و گاز، مهم‌ترین صادرات ایران به عراق هستند که به عنوان واردات استراتژیک بغداد قابل ارزیابی است. با این حال، مساله پرداخت بدهی‌های عراق به ایران، موضوعی است که با وجود وضع تحریم‌های یک‌جانبه واشنگتن علیه تهران، محور گفت‌وگوهای تهران-بغداد خواهد بود. گرچه مقامات عراقی مدعی هستند که «عراق دوست امریکا است اما بغداد بخشی از تحریم‌های امریکا علیه ایران نخواهد بود»، وزیر نفت ایران نظر دیگری دارد. بیژن نامدار زنگنه، در نیمه بهمن‌ماه سال جاری اعلام کرد که عراق برای واردات برق و گاز، دو میلیارد دلار بدهی به ایران دارد اما طرف عراقی مدعی است به دلیل تحریم‌ها، نمی‌تواند پولی به ایران پرداخت کند. وزیر نفت در خصوص همکاری‌های ایران و عراق در توسعه میادین مشترک نفتی نیز گفت که «عراقی‌ها حتی پیشنهاد همکاری در دو میدان کوچک خرمشهر و نفت شهر را رد کردند، چه رسد به میادین مشترک بزرگ!» این تنها دلخوری تهران از بغداد نیست. زنگنه همچنین اعلام کرد که 11 هزار بشکه سوآپ نفت میان دو کشور وجود داشت که عراق بعد از وضع تحریم‌ها، آن را هم متوقف کرد. زنگنه در بخش دیگری از سخنان خود، انذار داد که «هیچ‌کس حاضر نیست خود را فدای ایران کند!» باوجودی که اردن، جایگزین ایران در سوآپ نفت با عراق شده و مطالبات ایران از عراق، روز به روز فراتر می‌رود، رییس‌کل بانک مرکزی ایران، یک روز پس از اظهارات وزیر نفت، در سفر به بغداد و در پایان مذاکراتی با همتای عراق خود، مدعی شد که راه‌حلی برای پرداخت بدهی‌های بغداد به تهران پیدا شده است. راه‌حلی که دو طرف، جزییاتی از آن منتشر نکرده‌اند. عراق در حالی از پرداخت بدهی‌های خود به بهانه تحریم‌های امریکا سر باز می‌زند که این کشور، تا بهار 2019 از تحریم‌های واشنگتن علیه تهران معاف شده است. گرچه دولتمردان عراقی می‌کوشند نقش مستقلی از سیاست‌های امریکا در قبال ایران ایفا کنند، برایان هوک، رییس گروه ایران در وزارت خارجه ایالات‌متحده امریکا، با مشتریان نفت ایران اتمام حجت کرده است. هوک اعلام کرد معافیت کشورهایی که تا ماه می2019 از تحریم‌های نفتی علیه ایران مستثنی شده بودند، تمدید نخواهد شد.
در عین حال، عبدالکریم هاشم مصطفی، مشاور نخست‌وزیر عراق از طرحی سخن گفت که بر اساس آن بغداد اجازه خواهد یافت تا با وجود تحریم‌های امریکا علیه تهران، به واردات انرژی از ایران ادامه دهد. او درباره جزییات این قرارداد توضیحی نداده اما استفاده از یورو، دینار و حتی نفت را به عنوان جایگزین دلار در مبادلات تجاری ایران و عراق مطرح کرده است.
پرواضح است که عراق بنا به دلایل امنیتی، به واردات گاز و برق از ایران محتاج است و حتی باوجود فشارهای امریکا، نمی‌تواند جایگزینی برای تهران پیدا کند. چندی پیش، حیان عبدالغنی، رییس شرکت دولتی گاز جنوب عراق به این مساله اذعان کرد و گفت تولید فعلی عراق برای تأمین گاز مورد نیاز نیروگاه‌های این کشور کافی نیست و بنابراین بغداد همچنان به گاز تهران نیاز دارد. عبدالغنی تصریح کرد که کشورش دست‌کم 24 ماه دیگر، تا زمان بهره‌برداری از پروژه‌های جدید گازی و شروع به تولید، به گاز ایران محتاج است. در چنین شرایطی، ریاض در مقام رقیب منطقه‌ای تهران، می‌کوشد تا یکی پس از دیگری، مشتریان نفتی ایران را به سوی خود جلب کند. عراق، چین و هند، سه مشتری بزرگ نفتی ایران هستند که سعودی‌ها می‌کوشند با طنازی‌های که رنگ و بوی دلار دارد، مشتریان نفت ایران را از تهران بی‌نیاز کند. در همین حال، عربستان با سرمایه‌گذاری‌های کلان در عراق، در تلاش است تا نفوذ سیاسی و اقتصادی ایران را کم‌رنگ سازد. افتتاح گذرگاه «عر عر» به عنوان بزرگ‌ترین گذرگاه مرزی میان عراق و عربستان نمایانگر بخشی از تلاش‌های به ثمر نشسته ریاض است. موضوع دیگری که در هر سفر طرف ایرانی یا عراقی، محور گفت‌وگوها است، مبحث لغو روادید است. دولت پیشین عراق تا جایی که می‌شد در برابر این موضوع مقاومت کرد. آن‌هم درحالی که ایرانیان، به‌ویژه در ماه‌های محرم و صفر، بیشترین مسافران خارجی عتبات را شامل می‌شوند. ویزای عراق که امروز به بهای 50 دلار (آن‌هم با در نظر گرفتن قیمت دلار در بازار ایران) به شهروندان ایرانی عرضه می‌شود، محل درآمد سرشاری است که دولت عراق نمی‌تواند به سادگی از آن چشم بپوشد. گرچه احزاب عراقی، از لغو روادید میان بغداد و تهران، به عنوان راهی برای افزایش سطح همکاری‌های دو کشور در زمینه‌های گوناگون حمایت کرده‌اند، اما دولت عراق همچنان بر موضع خود پافشاری می‌کند. بدیهی است که اگر روحانی بتواند همتای عراقی خود را برای لغو روادید قانع کرده و به راهکاری برای پرداخت بدهی‌های عراق و همچنین ادامه صادرات ایران به عراق، با وجود تحریم‌های امریکا دست یابد، دستاوردهای مهمی از سفر خود به عراق خواهد داشت.
