گروه ایران
در حالی که طی ماه‌های اخیر امریکایی‌ها از لغو برجام سخن گفته و خود را در مقابل اروپایی‌ها و روسیه و چین قرار دادند، مقامات ایرانی از دست پر برای پاسخگویی به هر اقدام احتمالی امریکا خبر می‌دادند؛ اما هیچ‌گاه به روشنی درباره آن سخن نگفتند تا آنکه محمدجواد ظریف در گفت‌وگو با نشریه نیویورکر سه انتخاب ایران در مواجه با خروج احتمالی امریکا از برجام را رونمایی کرد: «کنار گذاشتن توافق و غنی‌سازی اورانیوم در سطح گذشته و حتی بیشتر از آن، پیگیری نقض توافق از طریق سازوکارهای حقوقی تعریف شده و در آخر خروج ایران از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌یی. » انتخاب‌هایی که هریک می‌تواند سرنوشت متفاوتی را برای برجام رقم بزند.
خروج متقابل ایران از برجام
در نگاه اول به اعتقاد برخی نقض برجام توسط امریکا و کنار گذاشتن این توافق توسط ایران، موضوع هسته‌یی را به فرآیند و سیری که پیش از این در سال 84 و قبل از تصویب قطعنامه‌های سازمان ملل علیه ایران تجربه شده بود، باز می‌گرداند. آنجا که در مهرماه سال 1382 زمانی که فشار غرب به ایران بر سر غنی‌سازی اورانیوم افزایش یافته بود و آنها در حال کشاندن پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل بودند، وزرای خارجه سه کشور اروپایی فرانسه، آلمان و بریتانیا در مذاکره‌یی سخت با حسن روحانی که آن زمان مسوولیت مذاکره با سه کشور اروپایی بر سر فعالیت هسته‌یی ایران را برعهده داشت به توافقی دست یافتند که عمرش خیلی طولانی نبود. در آن توافق که به توافق سعدآباد مشهور شد، ایران پذیرفت داوطلبانه غنی‌سازی اورانیوم را بر اساس تعریف سازمان بین‌المللی انرژی اتمی تعلیق کند و در نقطه مقابل سه کشور اروپایی تضمین دهند، پرونده ایران از شورای حکام به نیویورک و شورای امنیت سازمان ملل نرود. اما دولت بوش که همچون دولت فعلی ترامپ تمایلی به همکاری و مذاکره با ایران نداشت، با توافق اروپایی‌ها و ایران عملا به مخالفت برخاست تا توافق بی‌نتیجه پایان یابد. سرانجام ایران پلمب مراکز غنی‌سازی را گشود و در مسیر افزایش ظرفیت غنی‌سازی قدم برداشت، در مقابل هم اروپا و امریکا در اقدامی مشترک قطعنامه‌های پی در پی علیه ایران به تصویب رساندند تا به زعم خود ایران را مجبور به عقب‌نشینی کنند. هر چند از نگاهی دیگر شرایط امروز شباهت زیادی با آن سال‌ها ندارد. این را صدور قطعنامه‌های جدید در شورای امنیت سازمان ملل در لغو قطعنامه‌های پیشین علیه ایران، موضع مستقیم چین و روسیه علیه امریکا و همراهی اروپا با عدم تحریم ایران نشان می‌دهد؛ در عین حال که امریکا بر خلاف توافق سعدآباد، نه خارج از گود که خود از امضا‌کنندگان توافقنامه‌یی است که در شورای امنیت سازمان ملل هم مصوب شده است.
انتخاب سازوکار برجام
اما انتخاب دوم ایران که ظریف به آن اشاره کرده، پیگیری نقض توافق از طریق سازوکارهای حقوقی تعریف شده در برجام است. انتخابی که ایران طی دو سال اخیر در مقابل نقض عهدهای مکرر امریکا از آن استفاده کرده است. به گفته ظریف توافق هسته‌یی به هر یک از طرف‌ها اجازه می‌دهد که تا یک شکایت رسمی در کمیسیونی که برای رسیدگی به نقض توافق ایجاد شده است، مطرح کند. وزیر امور خارجه کشورمان درباره استفاده از این سازوکار حقوقی در برجام می‌گوید که ایران تاکنون یازده شکایت را نزد فدریکا موگرینی مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا که ریاست این کمیسیون را بر عهده دارد، مطرح کرده است. شکایت‌هایی که هدفش پایبند ماندن امریکا به برجام بوده است. اما این پرسش وجود دارد که اگر امریکا از توافق هسته‌یی خارج شود، استفاده از این سازوکار سودی برای ایران خواهد داشت؟ نظرات کارشناسان حقوق بین‌الملل و رسانه‌های وابسته به دولت امریکا نشان می‌دهد که اگرچه احتمال دارد، امریکا پایبندی ایران به توافق را تایید نکند، اما خبری از خروج قطعی این کشور از برجام نیست. تا آنجا که رسانه‌های وابسته به دولت امریکا هم اذعان می‌کنند که ترامپ بر خلاف ادعای انتخاباتی‌اش مبنی بر پاره کردن برجام، امکان حقوقی و سیاسی چنین کاری را به آن راحتی که مدعی است، ندارد. نیکی هیلی سفیر امریکا در سازمان ملل هم که مواضع تندی علیه ایران دارد بر چنین حقیقتی اعتراف کرده و در گفت‌وگو با یک موسسه تحقیقاتی در واشنگتن گفته است که «اگر رییس‌جمهوری (ترامپ) تصمیم بگیرد، پایبندی ایران را تایید نکند، به معنای خروج امریکا از این توافق نخواهد بود.» از این‌رو به نظر می‌رسد، انتخاب سازوکار حقوقی شکایت در کمیسیون مشترک برجام از سوی ایران در صورت عدم خروج کامل امریکا از توافق اتخاذ شود.
اولتیماتوم به غرب با خروج از NPT
اما سومین انتخاب ایران را که ظریف به آن اشاره کرد را می‌توان اولتیماتوم جدی جمهوری اسلامی به کشورهای غربی دانست، آنجا که وزیر امور خارجه کشورمان می‌گوید یکی از انتخاب‌های ایران خروج از «معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌یی» است. معاهده‌یی که 188کشور عضوش هستند، اما ایران می‌تواند با خروج از آن در کنار هند و پاکستان قرار گیرد و الزامات این معاهده را نپذیرد. پیش از این در دهه 80 نیز ایران غرب را تهدید به خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌یی کرده بود. آن زمان که غربی‌ها در پی تصویب قطعنامه علیه ایران بودند و ایران در واکنش به این تلاش‌ها، آنها را تهدید به خروج از NPT کرد. به‌طوری که نمایندگان مجلس هفتم در نامه‌یی نوشتند «چنانچه دبیرکل سازمان ملل متحد و دیگر اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد نسبت به حل و فصل مسالمت‌‌آمیز اختلافات عمل نکنند، برای مجلس شورای اسلامی راهی باقی نخواهد ماند تا از دولت بخواهد امضای پروتکل الحاقی را پس بگیرد و بررسی ماده 10 معاهده NPT را در دستور کار قرار دهد و در صورت ادامه وضعیت موجود تصمیم‌گیری کند.»
با این حال برخلاف آنچه برخی ساده‌انگارانه از احتمالات آینده برجام پس از خروج امریکا سخن می‌گویند، خروج و بر هم زدن این توافق از لحاظ حقوق بین‌الملل با پیچیدگی و دشواری‌های زیادی روبه‌روست. به‌طوری که حتی اگر برجام توافقی دوجانبه میان ایران و امریکا بود، نقض معاهده از سوی یک طرف لزوما به پایان آن منتهی نمی‌شد، چه رسد به آنکه معاهدات و توافق‌های چندجانبه بین‌المللی بر اثر نقض خاتمه یابد. از این‌رو چنانچه امریکا و دیگر طرف‌ها در برجام مرتکب نقض اساسی شوند، ایران می‌تواند کلیه تعهدات خود در مقابل همه اعضا را به حالت تعلیق درآورد؛ اما باید توجه داشت که شرط اعمال این بند آن است که نقض اساسی از سوی دولت متخلف، وضعیت هر یک از دولت‌های دیگر را در اجرای تعهدات وی که از معاهده ناشی می‌شوند، از پایه دگرگون کند.
