تجربه کاربران از وضعیت اینترنت، به خصوص در ماه‌های اخیر، تفاوت زیادی با ادعاهای وزارت ارتباطات دارد. عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، بارها با استناد به اسپیدتست ادعا کرده سرعت اینترنت بهبود یافته، اما کارشناسان می‌گویند نه اسپیدتست شاخص خوبی برای سنجش سرعت در ایران است و نه تجربه کاربران در سرعت خلاصه می‌شود.
افزایش قیمت و افت کیفیت اینترنت، عدم تحقق وعده وزیر ارتباطات و کاهش پهنای باند اینترنت کشور از جمله موضوعاتی است که یکی از نمایندگان مجلس در نقد عملکرد یک‌ساله وزارت ارتباطات مطرح کرده است. در بررسی عملکرد وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در یک سال اخیر، نکات مختلفی توسط کارشناسان و صاحب‌نظران این حوزه مطرح و نقد شده است. علاوه بر نظرات کارشناسانه در این خصوص، تجربه زیسته مردم و کاربران اینترنت نیز وجود تغییرات در فضای مجازی کشور را تأیید می‌کند. هرچند وزارتخانه در چکیده گزارش عملکرد یک‌ساله‌اش به دستاوردهایی از جمله افزایش سرعت اینترنت کشور و بهبود کیفیت آن اشاره کرده است، اما تجربه روزمره کاربران نشان می‌دهد با وجود افزایش قیمت اینترنت کشور در ابتدای سال ۱۴۰۱، در ماه‌های اخیر افت کیفیت و کاهش سرعت محسوسی در اینترنت وجود داشته است. بسیاری از کارشناسان اینترنت معتقدند اسپیدتست وضعیت شبکه داخلی را می‌سنجد و کاری به اینترنت آزاد و مستقل از دولت‌ها ندارد. در اصل اگر دولت‌ها اختلالی در اینترنت توزیع‌شده در داخل ایجاد کنند یا پهنای باند دسترسی به یکی از پلتفرم‌ها را محدود کنند، اسپیدتست مشخص نمی‌کند تجربه کاربری چه تغییری کرده است؛ تجربه‌ای که شاید اعداد و ارقام بخشی از کیفیت آن را بازتاب دهند اما قطعاً تمامش را نشان نمی‌دهند. مشکل اختلال اینترنت در ایران مشکل امروز و دیروز نیست. اکنون از عصر اینترنت دایال‌آپ و زمانی که اتصال به دلیل برخورد لنگر کشتی یا برخورد کوسه با کابل‌های زیردریایی قطع می‌شد گذر کرده‌ایم و گسترش نسل‌های جدید اینترنت ثابت باعث افزایش انکارناپذیر سرعت نسبت به گذشته شده اما دردسرهای کاربران هیچ‌گاه پایان نیافته است. این روزها این چالش‌ها وارد مرحله جدیدی شدهاند. یک روز اینستاگرام کند می‌شود، روز بعد کد تایید ورود به تلگرام sms نمی‌شود، هر روز باید منتظر قطع دسترسی به وی‌پی‌ان‌هایی باشیم که شاید خیلی وقت نیست روی گوشی‌مان نصب شدهاند و مشکل‌هایی از این دست که امان کاربران را بریده است. چرا اسپیدتست بهبود شرایط را نشان می‌دهد اما کاربران چنین احساسی ندارند؟
چرا اسپیدتست ملاک مناسبی نیست
سعید سوزنگر، کارشناس امنیت سایبری، بارها تاکید می‌کند که اینترنت شبکه‌ای فراتر از دولت‌ها و کشورهاست که قرار نیست هیچ مجموعه‌ای بر آن مسلط باشد. اسپیدتست وضعیت شبکه داخلی را می‌سنجد نه اینترنت آزاد و مستقل از دولت‌ها را. اما چطور؟ سوزنگر می‌گوید: «در یک شبکه نرمال، اسپیدتست معیار خوبی برای سنجیدن وضعیت اینترنت است اما در ایران اصلاً معیار مناسبی نیست. با استناد به اسپیدتست در واقع شبکه داخلی را می‌سنجیم. اسپیدتست ارتباط کاربر با سرویس‌دهنده (ISP) را بررسی می‌کند نه ارتباط با سرویس مورد نظرش در آمریکا، آلمان یا هر کشور دیگری را. تمام سرویس‌هایی که ما استفاده می‌کنیم مانند واتس‌اپ، تلگرام و... در داخل کشورهاست. اگر این اتفاق می‌افتاد و فیلترینگ اعمال نمی‌شد می‌توانستیم به اسپیدتست استناد کنیم ولی امروز اسپیدتست شبکه داخلی را روی اپراتورها تست می‌کند. کافی است یک سرور خارجی را تست کنید تا شاهد افت کیفیت باشید.» این کارشناس امنیت سایبری به بیانی ساده‌تر توضیح می‌دهد: «اسپیدتست تجربه واقعی کاربر از اپلیکیشن‌ها را نشان نمی‌دهد و فقط پهنای باند عبوری را نمایش می‌دهد. فکر کنید یک درگاه بین‌الملل دارید که ۱۰۰ مگابیت پهنای باند دارد و می‌تواند با این سرعت از آن عبور کند ولی زمانی که بسته امن شما در این مسیر حرکت می‌کند جلوی شما را می‌گیرند و سرعت‌تان را تا یک مگابیت کاهش می‌دهند.» او ادامه می‌دهد: «اگر ببینند این یک مگابیت ترافیک مورد نظر آنها نیست باز هم سرعت را کاهش می‌دهند یا packet را اصطلاحاً Drop می‌کنند و می‌بندند. اما زمانی که برای تست سرعت از این مسیر عبور می‌کنید اجازه می‌دهند با نهایت سرعت از آنجا عبور کنید پس طبیعتاً سنجش سرعت با اسپیدتست نتیجه متفاوتی دارد.» از همین روست که وزیر با استناد به آمارهای بین‌المللی گزارش می‌دهد وضعیت اینترنت ایران بهبود پیدا کرده است اما وقتی مخاطبان سراغ شبکه اجتماعی مورد تقاضای خود مانند اینستاگرام می‌روند به نتیجه دیگری می‌رسند.
هدایت به سمت کوچه باریک
بیست و چهارم مردادماه، کاربران شاهد اختلال گسترده در دسترسی به اینستاگرام بودند. روز بعدش شرکت ارتباطات زیرساخت در اطلاعیه‌ای بدون نام بردن از اینستاگرام اعلام کرد اختلال در برخی از لینک‌های ارتباطی شمال کشور از مبداء کشورهای همسایه شمالی دلیل این اتفاق بوده و با جایگزین شدن ظرفیت‌های پشتیبان مشکل رفع شده است. سوزنگر باور دارد اگر اختلال مربوط به ارتباط ما با خارج از کشور بود باید آن را در تمام سرویس‌های خارجی می‌دیدیم نه فقط یک یا دو سرویس. آریا توضیح می‌دهد: «نوع خاص و جدید فیلترینگ شبیه همین اتفاقی است که در مورد اسپیدتست توضیح دادم. دورتادور کشور لینک‌های ارتباطی متعدد وجود دارد اما ترافیک پرطرفدار و پردرخواستی مثل اینستاگرام را به سمتی می‌فرستند که می‌تواند ترافیک محدودی را در لحظه پاسخ دهد. مثلاً یک میلیون درخواست در ثانیه اینستاگرام را به مسیری که می‌تواند ۱۰۰ هزار درخواست را پاسخ دهد هدایت می‌کنند. نه فیلترینگی انجام شده است نه کار خاص دیگری ولی مدل فیلترینگ فرق کرده و تجربه کاربر به وضوح افت کیفیت را نشان می‌دهد.» این اتفاق مانند این است خیابانی را که ماشین‌های زیادی از آن عبور می‌کنند مسدود کنیم و افراد را مجبور به عبور از خیابانی باریک‌تر کنیم، در نتیجه ازدحام در مسیر جدید، دور از انتظار نیست. او اضافه می‌کند: «این اتفاق مدام رخ می‌دهد. اگر VPN وصل کنید می‌بینید این اختلالات را یا ندارید یا خیلی کمتر دارید. این یعنی وقتی نمی‌توانند تشخیص دهند ترافیک متعلق به اینستاگرام است، از تمام درگاه‌های بین‌الملل خارج می‌شود و کاربر تجربه خیلی بهتری دارد.» سوزنگر این احتمال را نیز می‌دهد که برخی از اختلال‌ها آزمایشی باشند و می‌گوید: «بعضی از این اتفاقات حتی ممکن است تست و آزمایش باشند. حتی ممکن است نسخه عملیاتی باشد که وقتی وارد فاز عملیاتی می‌شود با واکنش کاربران متوقف می‌شود.» او در انتها می‌گوید: «نیاز است مردم نسبت به اتفاقات این حوزه آگاه‌تر باشند. سکوت و انفعال ما وضعیت را بدتر می‌کند.»
