امروز مفهوم فضای دیجیتال در جهان بزرگ‌تر از حکمرانی در فضای مجازی است و هر کشور با توجه به منافع ملی و تعاریف خود در این فضا حرکت می‌کند. هیچ کشوری نه‌تنها در این فضا سلطه ندارد و حکمران آن هم نیست و برای اینکه بتوانیم به حکمرانی در فضای مجازی با توجه به پتانسیل‌ها و منافع ملی کشور برسیم باید برخی راهکارها و الزامات را اجرا کنیم. کارشناسان فناوری اطلاعات با اشاره به خلأهای قانونی و تنظیم‌گری در حوزه سایبری، عنوان کردند با وجود بروز تحولات فضای مجازی در سال‌های گذشته، قوانین سایبری در ایران به‌روز نشده است. از سوی دیگر، سلطه در فضای مجازی امکان‌پذیر نیست و همچنین تعدد سیاست‌گذاران، آفت گسترش نیافتن همکاری‌های بین‌المللی در فضای مجازی است.
امروزه بالغ‌بر دو میلیارد نفر در جهان با فناوری اطلاعات زندگی خود را می‌گذرانند و در آن فعالیت پویا دارند. دیگر به هویت واقعی افراد نمی‌توان بسنده کرد و هویت سایبری شکل‌گرفته است. امروز دورکاری از طریق فضای مجازی فقط بستری برای کار کردن نیست بلکه بستر تعامل انسانی و سازمان‌دهی جدید اقتصادی است. فناوری اطلاعات زیربنا و روبنا را تغییر داده و یک تحول ماهیتی به وجود آورده است. امروز باوجود فضای سایبری فقط دموکراسی صرف نداریم بلکه دموکراسی‌های پاسخگو در جهان به وجود آمده است و این فصل سایبری با سرعت به جلو می‌رود، این در حالی است که قانون گذارها، رویه‌های قضایی و کنترلی و هنجارها از آن عقب هستند و این در کل نظام بین‌الملل وجود دارد. در این راستا بهزاد احمدی، معاون مرکز مطالعات راهبری وزارت ارتباطات، در نشست «نقد و اندیشه» با بیان اینکه پس از پایان جنگ سرد، اینترنت را یک بحث فنی می‌دانستند، گفت: ولی به مرور زمان، این فضا عوض شد و الان شرایطی پیش‌آمده که امریکا از نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای چینی هراس دارد، جهان به نرم‌افزارهای اسراییلی اعتماد ندارد و اروپا مراقب حریم شخصی شهروندی خود است. یعنی فضای چند پارچه‌ای شکل گرفته است که کشوری به کشور دیگر اعتماد ندارد و هیچ‌کسی در این فصل حکمران نیست چه بخواهد سلطه و حکمرانی بدون چون‌وچرا داشته باشد.
تعریف حکمرانی متناسب با شرایط
تغییر می‌کند
معاون مرکز مطالعات راهبری وزارت ارتباطات با بیان اینکه در حال حاضر در دنیا بحث حکمرانی سایبری و هوش مصنوعی وجود دارد، گفت: حکمرانی هوش مصنوعی از منظر اصول اخلاقی کاری و فردی در دنیا تحول ایجاد می‌کند. سه دیدگاه در حوزه حکمرانی در فضای مجازی وجود دارد، اول دیدگاه پس از جنگ سرد شد که گفت جهان تک‌قطبی است که لیبرالیسم بر آن حاکم است و بحث اینترنت یکپارچه در این دیدگاه مطرح شد که باید جریان آزاد اطلاعات در اینترنت وجود داشته باشند. در دل این نگاه اصولی که نظام بین‌الملل برای حکمرانی به آن احتیاج داشت مانند اصول منشور، احترام به استقلال کشور و عدم‌مداخله، مبحث حقوق منازعات هم وجود داشت که با آنها می‌شود حکمرانی را منظم کرد و سازمان‌هایی هم در این فضا مشخص شدند. با گذر زمان افتراق در این حوزه‌ها مشخص شد. کشورهای این طیف بااینکه به همه اصول اصلی اعتقاد دارند، ولی وقتی به عرصه اقتصاد دیجیتال وارد می‌شوند، قرائت‌هایشان متفاوت می‌شود. نگاه دوم به حکمرانی بین‌المللی وقتی به وجود آمد که برخی کشورها بحث حاکمیت ملی را مطرح کردند و گفتند که اینترنت شبکه به‌هم‌پیوسته نیست بلکه کشورها بحث مرز را در فضای سایبری هم دارند. این کشورها به این سمت حرکت کردند که اقتدار حاکمیت را به فضای دیجیتال هم منتقل کنند که در حرف و عمل آنها هم قابل‌مشاهده بود. احمدی با بیان اینکه در همین گروه دوم هم انشقاق به وجود آمده است، گفت: کشورهایی مانند کوبا روی شکاف دیجیتال تمرکز کرده‌اند، اندونزی روی بحث‌های حوزه سایبری کار می‌کند، روسیه روی امنیت سایبری و چین به دولت پاندولی تبدیل شده و در گفتمان‌سازی غیرفعال است؛ زیرا در مورد اینترنت فضایی و اقتصاد دیجیتال که از آن استفاده می‌کند حرفی نمی‌زند و به عبارتی چین دیگر بازیگری نیست که بتوان در این حوزه به عنوان الگو از آن استفاده کرد.
نگاه ثابت به فضای پویای سایبری
نقطه ضعف ماست
این پژوهشگر حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات با بیان اینکه تعریف حکمرانی متناسب با شرایط تغییر می‌کند، تصریح کرد: همین‌طور که از حکمرانی سایبری به حکمرانی دیجیتال حرکت کرده‌ایم، بزرگ‌ترین نقطه‌ضعف ما این است که نگاهمان به این فضا ثابت است. در سال 1393 دستور داده شد که یک شبکه ملی ایجاد شود و پارسال هم دوباره دستور گرفتیم، اما اتفاقی که می‌افتد این است که اجراکننده با همان نگاه سال 1393 حرکت می‌کند و تحولی که در این عرصه از همه لحاظ رخ‌داده را باید روی فرمان دوم اجرا کند. این حرکت پروژه نیست بلکه یک پروسه است. فضای سایبر بسیار پویا است و با سرعت بیشتری حرکت می‌کند. با بیان اینکه نگاه سوم به حکمرانی شرکت‌های بزرگ چندملیتی بین‌المللی است که دو غول بزرگ در این حوزه وجود دارد. گروه اول گروه گوگل و مایکروسافت و گروه دوم علی‌بابا، بایدو و شیایومی هستند. این شرکت‌ها بازیگران این عرصه شده‌اند و برای خود یک مجموعه اکوسیستم تنظیم‌گری ایجاد کرده‌اند که عملاً عرصه را نه‌تنها از ما بلکه از سایر کشورها هم گرفته‌اند. سازمان‌های غیردولتی بین‌المللی نیز در این عرصه فعال هستند، برخی از این سازمان‌ها برای حکمرانی سایبری اصولی نوشته‌اند و بسیاری از کشورها نیز با آن همراه شده‌اند. اگر این مجموعه را مدنظر قرار دهیم، به لحاظ موضوعی در بحث حکمرانی چهار موضوع را به شکل تکاملی می‌بینیم. امنیت سایبری، اقتصاد دیجیتال، اصول مشترک هنجاری و استانداردهای فنی است که در زیرمجموعه اصول حکمرانی سایبری قرار دارد و هیچ کشوری به‌تنهایی در این دسته‌بندی‌ها قرار نمی‌گیرد و در دسته‌بندی‌های موضوعی جمع می‌شوند و شاید در آینده این حکمرانی با جزایر متعددی از بازیگران پاندولی یا مدل همکاری‌جویانه در این حوزه وجود داشته باشد. وی با تأکید بر اینکه جهان کنونی به سمت سرمایه‌داری داده حرکت کرده است، گفت: تمام کشورها تلاش دارند بخشی از این سرمایه را به تملک خود در بیاورند که به مفهوم بزرگ‌تر ژئوپلیتیک سایبری می‌رسیم که در آن دولت‌ها در چهار جهت حرکت کرده‌اند و اینجا دیگر مبحث فنی نیست، بلکه سیاسی و امنیتی است که حتی اقتصاد آن‌هم امنیتی است و اینجا باید از دیگران هم بیاموزیم و الگوهای متناسب را بومی کرده تا یک تغییر ذهنی ایجاد شود که از این موانع سیاسی و امنیتی عبور کنیم. معاون مرکز مطالعات راهبری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با تشریح اینکه در داخل کشور در حوزه حکمرانی به چه سمت و سویی حرکت می‌کنیم، گفت: چالش‌هایی که با آن روبرو هستیم منحصر به کشور ما نیست و هر کدام از کشورها با توجه به جایگاه خود در این عرصه با درجات متفاوتی با این مشکل روبرو هستند. جهان با عقب‌ماندگی سایبری دست‌وپنجه نرم می‌کند. نکته دوم عقب‌ماندگی در عرصه شکاف تنظیم‌گری در حوزه هوش مصنوعی، نبود ابزارها و مکانیسم‌های لازم برای حفظ حریم خصوصی افراد است. در دوره شیوع بیماری کرونا داده‌های خصوصی به کشورها برای تحلیل و ارزیابی بسیار به کار آمد ولی همین موضوع باعث ایجاد تضاد شده است و حفظ حریم خصوصی افراد را مورد چالش قرار داده است. وی با بیان اینکه فضای سایبری را نباید فنی دید، گفت: نکته سوم توجه به این موضوع است که با نگاه در بسیاری از مباحث عقب می‌مانیم، زیرا اینترنت یک شبکه یکپارچه نیست و با این نگاه اولویت‌ها با یکدیگر متفاوت می‌شود و این موضوع در تمام دنیا نیز حاکم است. نکته چهارم در عرصه حکمرانی سایبری تعدد بازیگر در این عرصه است. امروز از کودک تا شرکت‌های بین‌الملل و پلتفرم‌ها در این حوزه حضور فعال دارند.
تصمیم‌گیری برای حوزه فناوری اطلاعات پشت درهای بسته
این پژوهشگر حوزه ارتباطات وی با بیان اینکه در نگاه به حکمرانی به تعدد بازیگران این عرصه توجه نداشته‌ایم، افزود: در کشور ما در این حوزه در پشت درهای بسته با مشارکت وزارتخانه و نهادهای خاصی به‌صورت تک‌صدایی برای این شاخص تصمیم‌گیری شده و الان که پیشرفت کرده‌ایم مجلس هم به این موضوع ورود کرده است. نکته پنجم تأثیر فضای سایبری بر قطبی‌سازی جوامع است. در حال حاضر تعاملات افراد با گروه‌های خود است و تعامل با دیگران یا نیست یا خیلی پرخاشگرایانه است؛ یعنی مادامی‌که قبول نکنیم که می‌توانیم با دیگران صحبت کنیم در بحث حکمرانی سایبری مانع جدی ما خواهد بود. احمدی با بیان اینکه نکته ششم تأثیر فضای سایبری روی نمادهای مختلف حکمرانی و حاکمیت است، خاطرنشان کرد: تأثیر فضای سایبری روی بخش مختلف متفاوت است. وقتی فضای سایبری روی حکومت تأثیر بگذارد، حکمرانی صالح می‌شود که مبتنی‌بر ارزش‌های بومی و دینی ما است. بحث امنیت‌سازی و سیاسی‌سازی مورد هفتم است. در حال حاضر در حوزه شبکه ملی اطلاعات یک مبحث امنیتی و سیاسی ایجادشده که در بسیاری از موارد برداشت سیاسی باعث این تغییرات شده است. به عبارتی اگر بخواهیم به یک برنامه حکمرانی منسجم برسیم باید سیاسی و امنیتی شدن را هم در نظر داشته باشیم. وی با بیان اینکه راهکار اول برای حل مشکل حکمرانی در فضای مجازی خارج شدن از نگاه سیاسی و جناحی و تغییر آن به سوی منافع ملی است، گفت: راهکار دوم این است که نگاه به فضای مجازی باید از زیرساخت به زیست‌بوم تبدیل شود تا همه بازیگران منافع خود را از این فضا تأمین کنند. راهکار سوم تبدیل فضای مجازی از بازیگر به ابزار است. حکمرانی به مفهوم تبدیل اراده یک نفر بر شخص دیگر باهدفی و به وسیله‌ای است؛ اصولاً فضای مجازی آن وسیله بوده است. معاون مرکز مطالعات راهبری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات ادامه داد: در تعاملات اجتماعی کارگزاران به‌درستی به وظایف خود عمل نمی‌کنند، فضای مجازی وزن بیشتری پیدا می‌کند که در ذات آن نیست و کم‌کاری‌ها و ضعف‌های سایر بخش‌ها سرریز خود را در فضای مجازی نشان می‌دهد و این همان بازیگر شدن فضای مجازی است. در فضای مجازی سلطه امکان‌پذیر نیست. برای حکمرانی در این فضا به راهکار چهارم که اجماع و اقناع است می‌رسیم که یک پروژه نیست بلکه روندی طولانی‌مدت است و باید این اجماع و اقناع را با شرکت‌های خصوصی و مردم به وجود آورد. احمدی افزود: در نهایت باید برداشت‌ها با مخرج ملی باشد و اقناع و اجماع بین تمام بازیگران این فضا به وجود بیاید و تا این راهکار عملی نشود بهترین پلتفرم‌ها هم قابل استفاده نخواهد بود. راهکار پنجم برون‌رفت از این شرایط ارجحیت نگاه ایجابی به سلبی است، گفت: باید بدانیم که راهکارهای سلبی در کوتاه‌مدت منافع ما را تأمین می‌کنند و باید وزن راهکارهای ایجابی بیشتر شود. البته برای حکمرانی در این فضا راهکارهای سلبی هم لازم است. وی با بیان اینکه راهکار هفتم غیرامنیتی و سیاسی کردن حکمرانی در این فضا است، اظهار کرد: در مبحث امنیتی چهار موضوع پیشگیری، حفاظت، واکنش و احیا مطرح است و با توجه به اینکه دو گزینه آخر سخت و زمانبر هستند، اغلب فضای مجازی از منظر پیشگیری و حفاظت دیده می‌شود و این باعث تقویت راهکارهای سلبی می‌شود و اگر فضای مجازی به ابزار تبدیل شود در تغییر این نگاه هم موثر خواهد بود.
