گروه دانش و فن
جدیدترین داستان از ماجرای اندروید بومی اگرچه سابقه دور و درازی ندارد و مدت کمی است که مسوولان، کلید راه‌اندازی آن را زدند، اما سابقه تلاش برای ساخت یک سیستم عامل بومی، به چندین سال قبل هم برمی‌گردد، زمانی که اپراتورهای همراه قصد تدوین یک برنامه اندروید بومی با هدف کنترل محتوا را حداقل برای کودکان داشتند؛ پیش از آن و در سال 91 هم سیستم عامل بومی تحت عنوان «زمین» و بر مبنای سیستم عامل متن باز لینوکس، با هدف تحقق بومی‌سازی سیستم عامل در کشور راه‌اندازی شد؛ اگرچه قرار بود نسخه‌های سرور و دسک‌تاپ زمین در سال‌های پس از راه‌اندازی، به بهره‌برداری نهایی و انتشار عمومی برسد، اما اکنون با جست‌وجویی در گوگل، اخباری که مربوط به این سیستم عامل می‌شود، به همان سال‌ها برمی‌گردد و به نظر می‌رسد زمین یا نتوانسته توجه کاربران ایرانی را به خود جلب کند و به سرنوشت بسیاری دیگر از ابزارهای بومی مبتلا شده یا در این مدت به هر دلیل اخباری از آن در رسانه‌ها منتشر نشده است. در نهایت حتی با وجود پروژه‌های سازمان فناوری اطلاعات و پژوهشکده فناوری اطلاعات، دخالت شرکت‌های امریکایی در حذف برنامه‌های ایرانی از سیستم عامل اندروید بود که بار دیگر مسوولان را به فکر بومی کردن سیستم عامل انداخت، این‌بار با هدف حفظ استقلال کشور در زمان تحریم و مقابله با وابستگی‌های خارجی که در این مدت چندان خوب با ایران تا نکرده‌اند.
آخرین تلاش برای تولید سیستم عامل بومی، به اردیبهشت ماه سال جاری برمی‌گردد، زمانی که امیر ناظمی -رییس سازمان فناوری اطلاعات- در پی حذف اپلیکیشن‌های ایرانی از سیستم عامل اندروید در بازار نرم‌افزارهای گوگل و حذف اپلیکیشن‌های ایرانی از اپ‌استور شرکت اپل که مدت‌ها پیش از آن اتفاق افتاده بود، گفت: «دو سال است که پژوهشگاه فاوا در حال طراحی سیستم عامل بومی است تا تاب‌آوری کشور در برابر تروریسم اقتصادی امریکا تقویت شود. فراخوانی برای همکاری متخصصان در این زمینه منتشر می‌شود تا همه با هم از کسبوکارهای بومی در برابر یکجانبه‌گرایی‌ها دفاع کنیم.» او با بیان اینکه قرار نیست این سیستم عامل جایگزین همه سیستم عامل‌های تلفن همراه شود، اظهار کرد: «از نظر ما سیستم عامل بومی یعنی سیستم عاملی که پاسخگوی نیاز بومی کشور باشد اما این سیستم عامل قرار نیست جایگزین همه سیستم عامل‌ها شود. بلکه ما درصدی از نیازمندی‌هایمان که به سیستم عامل مطمئن با دو فاکتور امنیت و استقلال احتیاج دارد را از طریق سیستم عامل بومی تأمین می‌کنیم. این سیستم عامل به صورت اوپن سورس (کدباز) شخصی‌سازی شده و پاسخگوی نیاز مردم است و با این هدف طراحی شده که مطمئن باشیم اطلاعات ما از آن درز نمی‌کند.» معاون وزیر ارتباطات همچنین با بیان اینکه قرار نیست دولت این سیستم عامل را بنویسد، گفت: «ما سیستم عامل بومی را شاید برای نیاز یک درصد کشور طراحی کرده‌ایم اما باید به این میزان نیاز هم پاسخ داد و با توجه به تاکیدمان بر حفظ استقلال ضرورت این سیستم احساس می‌شود که اگر دیگران تصمیم گرفتند اپلیکیشن‌های ما را حذف کنند، ما سیستم عاملی داشته باشیم که اختیار عمل دست خودمان باشد و اپلیکیشن‌های ما از آن حذف نشود. این سیستم عامل آماده شده و می‌تواند روی گوشی‌هایی که در ایران تولید می‌شود، قرار گیرد و با بعضی برندهای خارجی هم مذاکراتی انجام شده است؛ اما در کل، به معنای اجبار برای آنها نیست و قرار نیست جایگزین همه سیستم‌های عامل شود. اگر زمانی شهروندی ترجیح داد و دوست نداشت با این سیستم عامل کار کند، چون برایش محدودیت ایجاد کرده، این امکان برایش وجود خواهد داشت.»
استفاده از اندروید بومی در گوشی داخلی
پس از آن نیز محمدجواد آذری‌جهرمی -وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات- اظهار کرد: «مدت زیادی بود که می‌خواستیم سیستم عامل اندروید را در گوشی‌های ایرانی تغییر دهیم تا از استارت‌آپ‌های داخلی حمایت کنیم. این موضوع پیش نمی‌رفت تا اینکه اپلیکشین‌های داخلی را حذف کردند و این همدلی ایجاد شد.» او همچنین اعلام کرد: «یک گروه دانشجویی در دانشگاه صنعتی شریف برای مقابله با تحریم‌های گوگل سیستم عاملی طراحی را کرده‌اند که گوگل امکان حذف آن را ندارد. برای اطمینان بیشتر کاربران ایرانی یک گوشی توسط جی‌ال‌ایکس تولید شده که این سیستم عامل را پشتیبانی می‌کند. این سیستم عامل این امکان را به کاربران ایرانی می‌دهد که اپلیکیشن‌های مربوط به کسبوکارهای خود را بدون نگرانی از تحریم‌های امریکا، فعال کنند.»
از طرفی با پیشرفت تکنولوژی و روی کار آمدن خدمات و ابزارهای گوناگون، یکی از مواردی که ذهن مسوولان و کارشناسان حوزه را درگیر می‌کند، تولید محصولات مشابه، بومی‌سازی ابزار و ارایه خدمات با هدف رفع نیازهای شخصی است. کما اینکه این اتفاق با ایجاد سایت‌های خرید و فروش آنلاین، تاکسی‌های اینترنتی، نقشه‌یاب و مانند این موارد همراه بوده است. از طرفی اگرچه شاید تمامی این محصولات، از روی نمونه‌های خارجی تولید شده‌اند، اما با توجه به نیاز ایران و از طرفی به دلیل توفیق اجباری با ایجاد انحصار برای این محصولات، توانستند به موفقیت قابل قبولی دست یابند. هرچند نمونه‌های عظیم‌تر ابزارهای خارجی از جمله موتور جست‌وجو و پیام‌رسان‌ها هنوز هم نتوانستند جایگاه قابل توجهی در میان کاربران ایرانی داشته باشند، بنابراین این شائبه وجود دارد که سیستم عامل بومی هم به همان سرنوشت دچار شود. این در حالی است که وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در پاسخ به اینکه آیا سرنوشت این سیستم عامل مانند پیام‌رسان‌های داخلی است؟ گفت: «اصولاً تفاوت زیادی بین این دو وجود دارد، تصور کنید یک روز صبح متوجه شوید نرم‌افزار حمل و نقل عمومی، سفارش غذا، بانکداری و بسیاری خدمات دیگر ایرانی را که روی گوشی خود استفاده می‌کردید، دیگر روی گوشی شما نباشند و با دخالت کشوری دیگر حذف شده باشند. توسعه این سیستم عامل کمک می‌کند در آن روز بی‌چاره نباشیم.»
اندرویدی که سفارشی شده
از طرفی جهرمی با تاکید بر این موضوع که سیستم عاملی که ایجاد شده، یک سیستم عامل بومی نیست، بلکه اندروید سفارشی‌شده است، گفت: «موضوع سیستم‌عامل بومی اندروید، موضوعی کاملاً متفاوت است چرا که ما به دلیل جلوگیری از تهدیدهای موجود، اندروید را سفارشی‌سازی کردیم و این با بحث بومی‌سازی پروژه‌های ارتباطی متفاوت است؛ البته قبلاً پروژه بومی‌سازی سیستم‌عامل «لینوکس» را داشتیم اما هم‌اکنون به دنبال بومی‌سازی یک سیستم‌عامل نیستیم بلکه دنبال آن هستیم که در برابر تروریسم اقتصادی یک دولت، بتوانیم از فعالان کسب و کارهایمان دفاع کنیم؛ به همین دلیل سیستم‌عامل اندروید را برای گوشی داخلی، سفارشی کردیم تا خود را در برابر تهدیدات، ایزوله کنیم. مدل عملکردی این گوشی، به این نحو نیست که دسترسی کاربران را به اپلیکیشن‌های بین‌المللی محدود کند بلکه تمامی اپلیکیشن‌ها روی این گوشی، مورد استفاده قرار می‌گیرند و این موضوع می‌تواند راه‌حلی برای جلوگیری از تهدید اپلیکیشن‌های ایرانی باشد.» آذری‌جهرمی با بیان اینکه اکوسیستم سیستم عامل بسیار پیچیده است، گفت: «در کشورهای مختلف از چین و روسیه و کره جنوبی هم پروژه توسعه سیستم عامل به دلیل پیچیدگی‌های شدید تاکنون موفقیت‌آمیز نبوده است، البته باید روی آن کار شود. این سیستم عامل که در حال حاضر روی گوشی‌های ایرانی وجود دارد و بعدا می‌تواند روی سایر گوشی‌ها آزمایش شود، همان اندروید است که سفارشی شده و برخی دسترسی‌ها از آن حذف شده است. این پروژه برگ ماست در برابر زیاده‌خواهی دیگران. اکنون راه‌حل داریم که با تمام توان آن را پیاده‌سازی می‌کنیم و اجازه دست‌اندازی کسی به بازار داخلی خود را نمی‌دهیم.»
همچنین ستار هاشمی -معاون نوآوری و فناوری وزارت ارتباطات- درباره پروژه اندروید بومی اظهار کرد: «در حال حاضر اولین نسخه‌های این سیستم‌عامل در اختیار همه شرکت‌های فعال و داوطلب زیست بوم قرار گرفته است تا تست‌های لازم را انجام دهند. مشکلات موجود با حضور شرکت‌های فعال و استارت‌آپ‌های نرم‌افزاری بررسی و در نسخه‌های بعدی مرتفع شده است. امروز شرکت جی ال ایکس نسخه‌هایی از اندروید ایرانی را در گوشی‌های تولیدی به کار گرفته و در حال فروش به مشتریان است.» او همچنین در پاسخ به اینکه توسعه اندروید ایرانی به چه شکلی صورت گرفته که اختراع دوباره چرخ محسوب نشود، گفت: «در گذشته برخی شرکت‌ها تجربه ارایه یک سیستم‌عامل کاملا مستقل را داشته‌اند، مثل شرکت سامسونگ که در ابتدا سیستم‌عامل تایزن (Tizen) را ارایه کرد و با چالشی جدی مواجه شد که برخلاف تصور، چالش اصلی پیاده‌سازی سیستم‌عامل نبود بلکه ایجاد انگیزه برای توسعه‌دهندگان نرم‌افزار از یک سو و عدم استقبال کاربران به دلیل موجود نبودن نرم‌افزارها و خدمات کافی در مقایسه با سایر سیستم‌عامل‌ها بود، از سوی دیگر انگیزه کافی برای خرید تلفن همراه مجهز به این سیستم‌عامل وجود نداشت. به همه این موارد می‌توان صرف هزینه و زمان زیاد برای ایجاد یک سیستم‌عامل جدید و عدم اطمینان از کاربردی و رقابتی بودن آن در مقایسه با سیستم‌عامل‌های موجود اطمینان اضافه کرد. با جمع‌بندی همه چالش‌ها در توسعه و تولید سیستم‌عامل مجزا، به جای تمرکز بر توسعه و ارایه یک سیستم‌عامل کاملا مستقل که توجیه اقتصادی آن با تردید جدی مواجه است، تصمیم بر این شد که نسخه بومی سیستم‌عامل اندروید توسعه داده شود. از آن‌جایی که این سیستم‌عامل به‌صورت متن باز است، با توجه به مجوزهایی که تحت آنها منتشر می‌شود، اجازه توسعه را به توسعه‌دهندگان سطح سیستم‌عامل داده است.»
در نهایت اگرچه مسوولان خبر از ایجاد سیستم عامل موبایل می‌دهند، اما باید توجه داشت قرار نیست این سیستم عامل جدید جایگزین تمامی سیستم‌های عامل شود و این موضوع به معنای اجبار برای همه کاربران نیست، بلکه آنچه اهمیت دارد، فراهم کردن دو فاکتور امنیت و استقلال برای ابزار جدید است. هرچند صرف نظر از میزان نیاز به ایجاد سیستم عامل بومی، اینکه این پروژه تا چه اندازه می‌تواند موفق باشد یا مانند سایر پروژه‌های بومی از جویشگر و پیام‌رسان به‌نحوی به بخش بایگانی حوزه فناوری اطلاعات منتقل می‌شود، جالب توجه است، مخصوصا با توجه به تجربه سیستم عامل «زمین» که مدت‌هاست خبری از آن منتشر نشده است.
