گروه دانش و فن مرجان محمدی
بسیاری از کاربران اینترنت از اجرایی شدن تعرفه‌های جدید اینترنت شکایت دارند و معتقدند با اجرایی شده این طرح نه تنها در هزینه آنها صرفه جویی نشده است بلکه باید با مبلغ بالاتر و سرعت پایین‌تر اینترنتی را خریداری کنند که در گذشته هم سرعت آن بهتر بود و هم هزینه خریداری شده آن کمتر بوده است.
در طرح اولیه وزارت ارتباطات که در اواخر کار دولت قبلی تهیه و اعلام شد، میزانی تحت عنوان «سقف مصرف» در بسته‌های اینترنتی لحاظ شده بود که با توجه به قیمت و سرعت انتخاب‌شده متغیر بود. این طرح ناشیانه با چنان محدودیتهای عجیبی مواجه بود که از همان ابتدا با مخالفت شدید کاربران مواجه شد و سپس با درخواست آذری جهرمی - که کاندیدای اصلی تصدی پست وزارت در آن زمان بود - متوقف شد. طرح جدید پس از بررسی طولانی‌مدت و وعده وزیر برای ارائه طرحی بهتر، سرانجام پس از چند ماه رونمایی شد و علاوه بر ارائه سرعت‌های مختلف با قیمت‌های ثابت، میزان سقف حجمی در آن حذف شد و جای خود را به تعریف جدیدی تحت عنوان «مصرف منصفانه» داد و تعیین جزئیات آن هم به گفته وزیر، برای ایجاد رقابت بیشتر به عهده شرکت‌های اینترنتی گذاشته شد.
سیاست مصرف منصفانه (FUP)، سابق بر این در ایران در بسته‌های اینترنتی کاربردی نداشت و آنچنان شناخته‌شده نبود؛ ولی سال‌ها است که در دنیا با تعریفی مشخص اما متفاوت در کشورهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. سیاست مصرف منصفانه و نمونه‌های متعارف آن در مطلبی جداگانه به تفصیل شرح داده شد و این نگرانی هم ابراز شد که مبادا استفاده از این مفهوم تنها یک تغییر واژگان ساده و نه تحولی اساسی در ماهیت ارائه طرح‌های اینترنتی باشد. با پایان مهلت ارائه پیشنهادات و تکمیل بسته‌های پیشنهادی، هنوز هم برخی شرکت‌ها برای حفظ جایگاه کنونی یا جذب مشتریان بیشتر درصدد تنظیم و بهبود پیشنهادات خود هستند و به تناوب نسخه‌های جدیدتری از طرح خود اعلام می‌کنند. در هر حال اکنون برداشتی نسبتا کامل و نهایی از آنچه با عملیاتی شدن این طرح در انتظار کاربران اینترنت ثابت در ایران خواهد بود امکان‌پذیر است.
مفهوم واقعی مصرف منصفانه
گسترش اینترنت و رواج کاربری آن در کشورهای مختلف دنیا، باعث شد سرویس‌های چندرسانه‌یی و تولید محتوای بزرگی در این دنیای مجازی پدیدار شوند که تا پیش از این در انحصار رسانه‌های رادیو، تلویزیون و شبکه‌های کابلی بود. از این گذشته، افزایش حجم داده‌ها و اطلاعات تولیدشده به بزرگ شدن ذخیره‌سازها و متورم شدن بیش از پیش سرویس‌های اشتراک‌گذاری فایل و رشد شدید ترافیک شبکه‌های مبتنی بر P2P در این شبکه تار عنکبوتی منجر شد. با تغییر الگوی کاربران در استفاده از اینترنت و شیوع بیش از پیش سرویس‌های استریم و تماشای آنلاین محتوا و دانلود بازی‌های ویدیویی به جای خرید رسانه فیزیکی، لزوم بهره‌‌گیری از سرعت‌های بالاتر برای پاسخ‌گویی به این نیازها هم افزایش یافت و شرکت‌های سرویس‌دهنده اینترنتی به تدریج سرعت سرویس‌ها و خدمات خود را ارتقا دادند و فناوری‌های جدیدی به کار گرفتند.
مفهوم مصرف منصفانه در اینترنت
با رواج سرویس‌های نامحدود و افزایش سرعت دسترسی کاربران و توانایی دریافت و ارسال اطلاعات با سرعت بالا، شرکت‌های سرویس‌دهنده لزوم به‌کارگیری برخی سیاست‌ها برای مدیریت پهنای باند شبکه خود را ضروری دیدند.
سیاست‌های فنی که با اعمال محدودیتهای خاص در سرویس کاربران نهایی، بتواند کیفیت و ثبات ترافیک اینترنت و ارائه خدمات سرویس‌دهنده را بر اساس پهنای باند کلی در دسترس، برای تمامی کاربران تضمین کند. در روزهای آغازین عرضه تجاری سرویس‌های نامحدود، تعدادی از کاربران با مصرف و دانلود طولانی‌مدت خصوصا در ساعات اوج مصرف، می‌توانستند بخش زیادی از پهنای باند کاربران را در اختیار خود بگیرند.
تا سال ۲۰۱۰ ارائه سرویس‌های نامحدود هنوز هیچ شرایطی را شامل نمی‌شد؛ ولی پس از آن و به‌خصوص از اواسط سال ۲۰۱۲ و اوایل ۲۰۱۳ بود که استفاده از مفهوم Fair Use Policy یا اختصارا FUP در بین ISPها متداول شد و بسیاری از آنها بنا به میزان متوسط درآمد به ازای هر کاربر، امکانات فنی و برآورد تعداد کاربران پُرمصرف در مناطق تحت پوشش خود سعی کردند مقرراتی در این چارچوب وضع کنند؛ به نحوی که کاربر در صورت عبور از سقفی مشخص در بازه زمانی خاص، با محدودیت‌هایی در سرعت دریافت و ارسال یا در استفاده از سرویس‌های استریم یا اشتراک‌گذاری فایل مثل تورنت یا UseNet مواجه شود.
در یک نگاه کلی، ISP با ارائه سرویس نامحدود براساس ضوابط FUP یا همان سیاست مصرف منصفانه می‌تواند دسترسی کاربران پرمصرف را محدود کند؛ محدودیتی که بر اساس اصول منصفانه و نسبت به میزان عرف و رایج استفاده در میان کاربران و نیاز واقعی باشد. به تعبیر دیگر می‌توان گفت که اینترنت نامحدود واقعا نامحدود باشد؛ مگر جایی که هدف یک کاربر در بلعیدن شبانه روزی تمام پهنای باند در دسترس خود محرز شود.
اما مشکلی که ایجاد می‌شود این است که مصرف منصفانه تعریف ثابتی ندارد و در هر جا ممکن است معنی متفاوتی برای آن به کار رود. از طرف دیگر این موضوع وقتی حادتر می‌شود که این سیاست مصرف منصفانه واقعا منصفانه پیاده‌سازی نشود و از نظر فنی به شکلی اجرا شود که نه‌تنها سرعت و کیفیت دسترسی کاربران خورنده پهنای باند را هدف بگیرد، بلکه بسیاری از کاربران عادی با الگو‌های مصرف رایج را هم تحت تاثیر قرار داده و باعث نارضایتی بسیاری از این افراد شود. به گزارش زومیت، به همین دلیل، اطلاع دقیق کاربران از ضوابط FUP در سرویس‌های نامحدود ضرورت دوچندانی پیدا می‌کند و هر سرویس‌دهنده موظف است شرایط مصرف منصفانه در خدمات اینترنتی خود را به روشن‌ترین شکل ممکن به اطلاع کاربران برساند.
سیاست‌های مصرف منصفانه در دنیا
مطرح شدن این طرح توسط برخی سرویس‌دهنده‌های اینترنتی مشهور در دنیا از همان ابتدا انتقادهای زیادی برانگیخت. بسیاری از کاربران و رسانه‌های تخصصی به تناقض ذاتی این محدودیت‌ها با تبلیغاتی که برای سرویس‌های نامحدود می‌شد اعتراض داشتند و برخی هم از ایجاد ابهام و مجال برای سوءاستفاده احتمالی سرویس‌دهنده‌ها ابراز نگرانی می‌کردند. در هر حال بعضی خدمت‌دهندگان این شرایط را در سرویس‌های جدیدشان اجرایی کردند و در عوض به کاربران قول کیفیت مطلوب‌تر و ثبات کلی بیشتر در سرویس‌های ارائه‌شده بر اساس شرایط FUP دادند.
اما پیاده‌سازی سیاست‌های محدود‌کننده خدمات بدون عوارض نبود و بعد از مدت کوتاهی منجر به پیامدهای غیر قابل پیش‌بینی جدیدی شد. بسیاری از کاربران از عدم اطلاع‌رسانی صحیح در مورد ضوابط FUP روی سرویس‌هایشان شکایت داشتند و کار به دعوای حقوقی هم کشید. بطور نمونه FCC (کمیسیون ارتباطات فدرال) در امریکا برخی سرویس‌دهندگان اینترنتی را به خاطر آنچه گمراه کردن کاربران در ارائه سرویس‌های نامحدود می‌نامید، جریمه کرد. در ماه ژوئن ۲۰۱۵ شرکت AT&T به پرداخت ۱۰۰ میلیون دلار و در اکتبر ۲۰۱۶ شرکت T-Mobile به پرداخت ۴۸ میلیون دلار محکوم شدند که ناشی از ناتوانی آنها در ارائه شفاف محدودیتهای در نظر گرفته‌شده روی سرویس‌های نامحدود بود.
افول استفاده از سیاست‌های منصفانه
اصولا ایده به‌کارگیری برخی محدودیت‌ها روی پهنای باند کاربران، از ابتدا به خاطر وجود محدودیتهای فنی و قیمت تجهیزات مطرح شد. اما با گذشت سال‌ها شرایط در عرصه تجهیزات تامین اینترنت با عرضه فناوری‌های جدید و کاهش قیمت آنها به کلی تغییر کرده است.
در سال ۲۰۱۶، دین جسپر، مدیرعامل شرکت Sonic از عرضه‌‌کنندگان خدمات اینترنتی در ایالات متحده، تصور عمومی مبنی بر لزوم به‌کارگیری محدودیتهای شناخته‌شده تحت عنوان سیاست‌های منصفانه روی سرویس‌های اینترنتی را زیر سوال برد و اذعان کرد که سهم هزینه تجهیزات اینترنتی در سال ۲۰۰۸ به حدود ۲۰ درصد از درآمد آنها بالغ می‌شد؛ در حالی که این هزینه در سال ۲۰۱۶ به دلیل افت قیمت شدید تجهیزات مورد نیاز به حدود 1.5 درصد از درآمد این شرکت تقلیل پیدا کرده است. با این توصیف دیگر لزومی به ایجاد محدودیت مصنوعی نیست و عایدی سرویس‌دهندگان از قبال فروش سرویس‌هایشان بسیار بیشتر از چیزی است که در سال‌های گذشته به پیاده‌سازی FUP منجر شده بود.
حتی قبل از این هم بعضی از شرکت‌هایی که به شکلی ضوابط FUP را در برخی بسته‌ها پیاده‌سازی کرده بودند، به تدریج با تجدید نظر در خدمات و رفع کاستی‌ها توانسته بودند از وضع هر گونه محدودیت روی سرویس‌های عرضه‌شده خلاص شوند و کاربران را هم از این محدودیتهای ساختگی خلاص کنند. برخی شرکت‌ها هم شرایط مصرف منصفانه را تا حد زیادی بهبود بخشیدند. مثلا شرکت Comcast در سال ۲۰۱۶ سرویسی با ضوابط مصرف منصفانه داشت؛ ولی آستانه ایجاد محدودیت در سرویس را از ۳۰۰ گیگابایت در ماه به سقف یک ترابایت افزایش داده بود. با وجود این، تحقیقات داخلی این شرکت نشان می‌داد که حتی استفاده مداوم تمام اعضای خانواده از Netflix به‌صورت HD در طول یک ماه در پایان چیزی بین ۲۵۰ تا ۳۰۰ گیگابایت داده را دربر‌می‌گرفت و بعید بود کاربری با الگوی مصرف متعارف به نزدیک ۱ ترابایت برسد.
در سال‌های گذشته برخی از این شرکت‌ها در کشورهایی مانند انگلستان و امریکا محدودیت‌هایی برای سقف دانلود مقرر کرده بودند که حالا این محدودیت را به کلی حذف کرده‌اند یا این سقف را تا جایی افزایش داده‌اند که حتی برای کاربران پُرمصرف هم به سختی قابل عبور است. در کشورهای جنوب شرق آسیا هم به علت مصرف دیتای زیاد و استفاده همگانی از اینترنت، هیچ محدودیت خاصی از ابتدا اعمال نشده است و به عنوان نمونه شرکت SKbroadband در کره جنوبی فقط روی سرویس گیگابیتی خود محدودیت دانلود ۱۰۰ گیگابایت در یک روز را اعمال کرده است و پس از عبور از سقف ۱۰۰ گیگابایت، تنها در همان روز سرعت به ۱۰۰ مگابیت بر ثانیه که یک دهم سرعت اصلی است کاهش خواهد یافت.
ایرادهای طرح جدید اینترنت ایران
اگر این مصرف منصفانه قرار است همان تعریف متداول به شکل کنونی آن در سطح دنیا را داشته باشد که به نظر گامی بلند و رو به جلو همراه با تحول در شیوه خدمت‌رسانی اینترنتی در ایران را در پیش رو خواهیم داشت و برای کاربران نیز سودمند خواهد بود. اما اگر استفاده از اصطلاح «مصرف منصفانه» تنها یک تغییر کلامی و تعویض واژگان باشد، احتمالا هدف بیشتر رفع ظاهری ایرادات طرح قبلی و کاستن از انتقادات کاربران بوده و تغییری محتوایی در طرح اصلی صورت نگرفته است. در هر حال انتظار این است که وظیفه محول‌شده به سرویس‌دهندگان اینترنتی برای پیشنهاد سقف مصرف منصفانه، واقعا منصفانه و همگام با تعریف جهانی این مفهوم و به معنای رایج آن باشد و دوباره مثل طرح ابتدایی وزارتخانه، شاهد اعلام محدودیتهای حجمی غیرمنطقی، نامتعارف و البته سودجویانه از سوی آنها نباشیم و رابطه‌یی از نوع رابطه خودرو‌سازان داخلی با وزارت صنعت، بین ISPها با وزارت ارتباطات شکل نگیرد.
