ارزش افزوده و محاسبات آن یکی از حلقههای گمشده صنعت کشور جهت هدفمندی برای سرمایهگذاری و دستیابی به توسعه است. این مفهوم اقتصادی اکنون نقش کلیدی را در جهتگذاری شرکتهای بزرگ جهان و کشورهای توسعه یافته ایفا میکند بهگونهیی که بدون محاسبات ارزش افزوده در زمینههای مختلف اقدام به سرمایهگذاری نمیکنند. در تعریف ساده هر چیز کم ارزشی که در یک فرآیند تبدیل به محصولی دارای کاربرد شود، ارزش افزوده گفته میشود.
نفت در پتروشیمی، سنگ و مواد معدنی در صنعت و چوب و فلزات در هنر صنایعدستی نمونههای بارز کسب ارزش افزوده به شمار میروند که قیمت محصول تا مواد اولیه آن تفاوت فاحشی دارد. در ادامه وضعیت معدن را به عنوان رتبه نخست در کسب ارزش افزوده کشور در مقایسه با سایر بخشهای اقتصادی بر اساس اسناد مرکز آمار و مرکز پژوهشهای مجلس بررسی میکنیم.
چگونگی محاسبه ارزش افزوده
بخش معادن
برای بررسی وضعیت ارزش افزوده بخش معدن و چگونگی قرارگیری آن در صدر فهرست انواع سرمایهگذاریها لازم است ابتدا با مفهوم ارزش افزوده آشنا شویم. محمد طبیبیان در کتاب اقتصاد کلان، ارزش افزوده را اینگونه تشریح میکند: ارزش افزوده عبارت است از افزایشی که به ارزش یک محصول در حین انجام یک مرحله تولیدی صورت میپذیرد.
مثلا سنگآهن در یک مرحله تولیدی تبدیل به چدن و چدن در مرحله تولیدی دیگر به فولاد و این محصول به فولادهای مخصوص تبدیل میشود. فولاد مخصوص در مراحل دیگر تبدیل به شاسی اتومبیل و شاسی با سایر قطعات و در مرحله نهایی به اتومبیل تبدیل میشود. حال اگر هر مرحله تولیدی توسط یک کارخانه یا یک واحد جداگانه انجام پذیرد، ارزش تولید معدن معادل ارزش مقدار سنگآهنی است که استخراج کرده و ارزش تولید چدن توسط ذوبآهن شامل ارزش سنگآهن نیز هست و به همین ترتیب فولاد در برگیرنده ارزش چدن و در نتیجه آهن نیز خواهد بود و سرانجام اتومبیل در برگیرنده ارزش کالاهای واسطهیی و نیمساخته قبلی خود میشود.
بدینگونه میبینیم که جمع کردن ارزش تولید در مراحل مختلف تولیدی سبب میشود که ارزش سنگآهن را به دفعات به حساب آوریم. برای جلوگیری از بروز این مشکل در سنجش تولید یک نظام اقتصادی از مفهوم ارزش افزوده استفاده میکنیم. این مثال را میتوان برای صنایع سنگ تزئینی، آلومینیوم، مس، قلع و ... عمومیت داد.
رشد متوسط 28 درصدی
معدن طی 20 سال
گزارش مرکز پژوهشهای مجلس نشان میدهد، روند ارزش تولید معادن درحال بهرهبرداری از سال 1370 تا 1382 با یک آهنگ ملایم از 424,800میلیون ریال تا 7,852,000میلیون ریال رشد کرده اما پس از آن آهنگ رشد تندتر و در سال 90 تولید به مبلغ 65,442,000 میلیون ریال رسیده است. عوامل رشد بیشتر ناشی از مقادیر گزارش شده بر اساس قیمتهای اسمی، رشد تعداد معادن درحال بهرهبرداری همچنین میزان تولید واقعی بوده است.
روند ارزش افزوده معادن درحال بهرهبرداری نیز با رشد متوسط سالانه حدود 28درصد از رقم 364,600 میلیون ریال در سال 70 به 50,442,000 میلیون ریال در سال 90 افزایش یافته است. متوسط ارزش افزوده ایجادی معادن در طول این دوره 11,342,209ریال بوده است.
در این دوره از نظر رشد ارزش افزوده بخش معدن با رشد سالانه 49/7درصدی درصدر قرار گرفته و بعد از آن بخشهای صنعت، ساختمان، خدمات و کشاورزی به ترتیب با 77/6، 58/4، 45/4، 76/3درصد در جایگاههای بعدی قرار گرفتهاند. ارزش افزوده بخش معدن با رشد متوسط سالانه 49/7درصدی از1,169میلیارد ریال در سال 70 به 4,615میلیارد ریال در سال 89 افزایش یافته است. از لحاظ میزان ارزش افزوده باز هم بخش معدن درصدر قرار گرفته و بعد از آن بخشهای صنعت، کشاورزی، ساختمان و خدمات به ترتیب در جایگاههای بعدی قرار دارند. البته در بیشتر سالهای دهه 70 میزان ارزش افزوده بخش کشاورزی بیشتر از بخش صنعت بوده است.
911 میلیون تومان ارزش افزوده
برای هر معدن
با توجه به فعالیت بیش از 84 هزار و 528 شاغل در بخش معادن درحال بهرهبرداری میتوان تخمین زد که هر معدنکار ایرانی سالانه بیش از 56 میلیون تومان ارزشآفرینی در این بخش دارد.
اگر بخواهیم این میزان را ماهانه محاسبه کنیم، این رقم به 4.6میلیون تومان میرسد. همچنین با توجه به وجود 5246 معدن درحال بهرهبرداری در کشور میتوان برآورد کرد که هر معدن در ایران بیش از 911میلیون تومان ارزش افزوده دارد. البته ارزشآفرینی بیش از 4783میلیاردتومانی در بخش معدن مربوط به سال 1390 است که مرکز آمار ایران در آمارهای «ایران در آیینه آمار 91» منتشر کرده و این رقم حاکی از رشد 23درصدی نسبت به سال 1389 است. به نظر میرسد این آمارهای با تاخیر منتشرشده برگرفته از آمارهای سرشماری سال 1390 باشد که تاکنون بخشهایی از آن منتشر شده و جزییاتی از آن را مرکز آمار ایران منتشر نکرده بود. با این حال جدا از روند صعودی در ارزش افزوده معادن در سال 1390 نسبت به سال قبل از آن، این روند صعودی را در تعداد کارکنان معادن نیز میتوان مشاهده کرد که در سال 1390 نسبت به سال قبل از آن حدود چهاردرصد رشد داشته است. همچنین در مورد ارزش افزوده معادن کشور آمار قابل توجه دیگر، معادنی است که بیشترین سهم را داشتهاند. بر این اساس معادن سنگآهن، سنگ مس و سنگهای تزیینی به ترتیب با 1.8هزار میلیارد، 1.2هزار میلیارد و 442میلیارد تومان
دارای بالاترین میزان ارزش افزوده بودند که مجموع ارزش افزوده این معادن حدود 73درصد از کل ارزشافزوده این بخش را به خود اختصاص دادهاند. همچنین سه استان کرمان، یزد و تهران بالاترین ارزش افزوده را در این بخش داشتهاند. همانطور که آمار نشان میدهد ایران با توجه به ذخایر غنی معدنی که 7درصد از کل ذخایر جهان را در اختیار دارد میتواند با جذب سرمایههای بیشتر درحوزه معدن و صنایع معدنی به صورت ویژه امکان توسعه را برای سایر بخشهای اقتصادی فراهم آورد. برای تحقق این مهم بهبود زیرساختهای حمل و نقل ریلی و اصلاح قوانین مرتبط با معادن و کاهش هزینههای بهرهبرداری یک ضرورت به شمار میرود.