تعادل
شبکه توزیع کالا، آخرین مرحله انتقال کالا از تولیدکنندگان به مصرف‌کنندگان محسوب می‌شود که در ایران توسط فروشگاه‌های زنجیرهای یا واحدهای صنفی صورت می‌گیرد. آنچه در این شبکه دارای اهمیت است، انتقال کالاها با صرف کمترین هزینه و زمان، همراه با رعایت استانداردهای لازم برای حفظ سلامت کالاها و رعایت بیشتر حقوق مصرف‌کنندگان است. این در حالی است که شبکه توزیع در کشور با مشکلات متعددی روبه‌رو است که ریشه آن را می‌توان در عدم حاکمیت قانون جامع در حوزه نظام توزیع کالا و ضعف نهادهای متولی جست‌وجو کرد. به‌طوری‌که، امروزه، فعالان حوزه توزیع برای دسترسی و ورود به این بازار، کسب سود متعارف و از همه مهم‌تر پایداری در این حوزه از فعالیت در بازار، ناچار به کاهش قیمت تمام شده محصول، استفاده از ابزارها و روش‌های نوین توزیعی هستند. از این رو، دولت نیز چاره‌یی جز ساماندهی شبکه توزیع کالا و آن هم جز گسترش انواع نهادهای زنجیرهای ندارد. اهمیت این موضوع از آنجاست که در فضای نوین بازرگانی موضوع زنجیره‌سازی در حلقه‌های منفک از هم به سرعت در حال شکل‌گیری است و کشورهای در حال توسعه به سمت این تغییر ساختار در حال حرکت هستند. در همین
راستا، موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی تجربه 7کشور منتخب از جمله «فرانسه، ایالات‌متحده، اسپانیا، اندونزی، ترکیه، کانادا و هند» در حوزه خواروبارفروشی مدرن را مورد بررسی قرار داده است. براساس این پژوهش، در رابطه با ضریب نفوذ خرده‌فروشی مدرن می‌توان به تجربه ایالات‌متحده امریکا اشاره کرد که در سال 2014 حدود 84.7درصد از خرده فروشی متعلق به فروشگاه‌های زنجیره‌یی بوده است. طی همین دوره، میزان نفوذ این نوع خرده‌فروشی برای کشورهای منتخب شامل سنگاپور 70,5، چین 64,56، تایلند43,7، مالزی 41,4، ترکیه 38، فیلیپین 26,9، اندونزی 16,5 و ویتنام 4درصد گزارش شده است، این در حالی است که این سهم در ایران بسیار ناچیز بوده و براساس آخرین اطلاعات رسمی منتشره بانک مرکزی در سال 1384، تنها 2درصد و در سال 1394 نیز اندک و به میزان کمتر از 5درصد برآورد شده است.
بررسی نظام خرده‌فروشی
این پژوهش در دو سطح کشورهای منتخب درحال توسعه (3کشور) و پیشرفته (4کشور) صورت گرفته است. کشورهای منتخب پیشرفته عبارت هستند از: ایالات‌متحده، فرانسه، کانادا و اسپانیا. کشورهای در حال توسعه عبارت هستند از: اندونزی، هند و ترکیه. از دلایل انتخاب کشورهای پیشرفته فوق می‌توان گفت که این کشورها در حوزه خرده‌فروشی پیشرفت‌های چشم‌گیری داشته‌اند. همچنین، با توجه به مطالعات اولیه انجام شده، مطالعات مربوط به خرده‌فروشی و تحولات آن در این نوع کشورها نیز در دسترس و حاوی نکات ارزنده‌یی جهت سیاست‌گذاری خواهد بود. دلیل انتخاب کشورهای در حال توسعه این است که این کشورها طی سال‌های اخیر پیشرفت‌های زیادی را در رابطه با افزایش نفوذ خرده‌فروشی مدرن تجربه کرده‌اند و از لحاظ فاکتورهای محیطی (به‌ویژه فرهنگی، جمعیتی و اقتصادی) تشابهاتی با ایران دارند.
فرانسه
در این بخش وضعیت خواروبارفروشی، در کشور فرانسه مورد بررسی قرار گرفته است؛ براساس این تحلیل، در سال‌های اخیر، مردم فرانسه به سمت خریدهای کوچک و با تناوب بیشتر محصولات خواروبار (حتی غیرتازه) تمایل پیدا کرده‌اند. البته این امر دلایل دیگری نیز دارد که از جمله آن می‌توان به افزایش تعداد خانوارهای تک و دو نفره در شهرها، فضای کوچک خانه‌ها و عدم امکان نگهداری حجم بالایی از مایحتاج و نیز استفاده کمتر از نگه دارنده‌ها و در نتیجه کوتاه‌تر بودن زمان قابل نگهداری مواد در خانه اشاره کرد. در فرانسه مصرف‌کنندگان به‌طور روزافزون به‌دنبال «کیفیت مواد غذایی، قیمت آنها، راحت بودن دسترسی جهت خرید و نزدیک بودن به محل زندگی یا کار» هستند. یکی از مسائلی که این روند را رقم زده، اقبال مصرف‌کنندگان به برندهای اختصاصی است که از تخفیفات و سطح قیمت کلی پایین برخوردار هستند. تمامی این روندها باعث شده فروشگاه‌های کوچک مقیاس و به ویژه خرید آسان جایگاه ویژه‌یی در خواروبارفروشی مدرن این کشورها پیدا کنند. همچنین اقبال به سوی برندهای اختصاصی که از تخفیفات و سطح قیمت کلی پایین برخوردار هستند در حال افزایش است. یکی دیگر از روندهای مصرف، تمایل
مردم فرانسه به غذاهای جهانی است که موجب شده سوپرمارکت‌ها نیز در کنار رستوران‌های مختلف، به عرضه این نوع غذاها بپردازند. سرعت رشد فروش فروشگاه‌های خرید آسان و تخفیفی (به ترتیب بیش از 5 و 3 درصد) از سرعت رشد فروش هایپرمارکت‌ها و سوپرمارکت‌ها پیش خواهد گرفت. فضای باز ایجاد شده به همراه تغییرات در الگوی خرید و مصرف فرانسوی‌ها، فرصتی را برای توسعه هر چه بیشتر فروشگاه‌های خرید آسان ایجاد کند. خواروبارفروشی مدرن در فرانسه جایگاه عمده را در بخش خواروبارفروشی داراست. اما خواربارفروشان کوچک مستقل (سازمان نیافته)، با اینکه سهم کوچکی از خواربارفروشی را در این کشور دربر می‌گیرند، به دلیل برخی مزایای خاص خود نظیر ارتباط مستقیم با فروشنده، نزدیکی به محل سکونت افراد و... همچنان مورد اقبال هستند. به‌طور کلی فروشگاه‌های سنتی مستقل در نظام خرده‌فروشی فرانسه تا اوایل دهه 1990 سهم مشخصی از بازار را دارا بودند، اما به مرور زمان عوامل محلی توسعه این فروشگاه‌ها را تحت تاثیر قرار دادند، به‌طوری که بین سال 1993 تا 2000 فروشگاه‌های سنتی در فرانسه سهم بازار خود را از دست داده‌اند.
امریکا
حال در این مدل سازماندهی بخش خواروبارفروشی مدرن ایالات‌متحده به عنوان دومین منتخب در بحث نظام خرده‌فروشی‌ها و توزیعی به شمار میرود. ایالات متحده، مهد خرده‌فروشی و خواروبارفروشی مدرن است و بسیاری از تحولات این حوزه در طول دهه‌های اخیر از همین کشور نشات گرفته است. مدل تجاری فرانشیز در این کشور گسترش قابل‌توجهی داشته، به‌گونه‌یی که در سال 2015 معادل 10درصد تولید ناخالص داخلی این کشور از کسب وکارهای فرانشیزی حاصل می‌شود. علاوه بر این، 14درصد از کسب وکارهای خصوصی (در کل حوزه‌ها) نیز با مدل فرانشیز اداره و مدیریت می‌شوند.
کانادا
از سوی دیگر، تجربه سازماندهی بخش خواروبارفروشی مدرن در جهان کانادا به‌عنوان سومین منتخب مورد توجه قرار گرفته است. براساس این تحلیل، ساختار جمعیتی کانادا در حال پیر شدن است. به‌طوری‌که در حال حاضر 45درصد جمعیت این کشور بالاتر از 45سال سن دارند که تا سال 2026 نیز این سهم به 48درصد خواهد رسید. کاهش تعداد فرزندان در خانوارها و افزایش افراد مسن، بر روی نوع غذای مصرفی و عادات خرید خانوارها تاثیر می‌گذارد. از سوی دیگر، متوسط تعداد افراد هر خانوار از 4 نفر در دهه 1970 به کمتر از 3 نفر در 2008 رسیده و تعداد خانوارهای تک نفره نیز افزایش یافته است. این تغییرات، فرصتی را برای عرضه غذاهای تک نفره توسط خواروبارفروشان و تولیدکنندگان مواد غذایی فراهم کرده است. همچنین تعداد مادران شاغل با کودکان زیر 16 سال، از 39,1درصد در سال 1976 به 72,9درصد در سال 2009 رسیده است. در نتیجه مادران به عنوان تصمیم‌گیرندگان اصلی در تامین مایحتاج غذایی خانه، خرید آسان را به سایر شیوه‌های خرید خواروبار ترجیح می‌دهند. به‌طور کلی تحولات دهه‌های اخیر جامعه کانادا، افراد را به سمت رفتارهای خرید آسان سوق داده است. به‌گونه‌یی که تمایل بیشتری به
تهیه غذاهای آماده پخت و خوردن، یا غذاهایی که سریع آماده می‌شوند، خرید مقادیر کمتر و بسته‌های کوچک‌تر به خصوص تک نفره ایجاد شده است.
اسپانیا
بر اساس این پژوهش، الگوهای خرید و مصرف خواروبار در اسپانیا، همگام با تحولات اقتصادی و اجتماعی در جوامع توسعه یافته، در حال تغییر است. از طرفی دیگر، تاثیرات رکود اقتصادی بر این کشور بیش از اغلب کشورهای توسعه یافته بوده است. بحران اقتصادی چند سال اخیر و افزایش بیکاری به 26درصد، مصرف‌کنندگان را نسبت به خریدهای حجیم از هایپرمارکت‌های بزرگ در حاشیه شهرها بی‌میل کرده و آنها را به سمت خریدهای ارزان‌تر از فروشگاه‌های نزدیک‌تر سوق داده است. همانند بسیاری از کشورهای توسعه یافته، در کشور اسپانیا خواروبارفروشی مدرن سهم عمده را در بخش خواروبارفروشی به خود اختصاص داده است. در سال 2014، خرده فروشی مدرن از سهم 77درصدی برخوردار بوده که این سهم نسبت به سال 2009 که 73درصد بوده افزایش پیدا کرده است.
اندونزی
اندونزی نیز به عنوان پنجمین منتخب، همانند سایر کشورهای منطقه آسیا و اقیانوسیه، در سال‌های اخیر تحولات اقتصادی و اجتماعی خاصی را تجربه می‌کند که این تحولات به نوبه خود در حال شکل دادن به الگوهای خرید و مصرف خواروبار در این کشور هستند. اندونزی با نرخ شهری شدن جمعیت 2.69درصد بالاترین نرخ را در میان کشورهای منطقه آسیا و اقیانوسیه داراست. افزایش رفاه، شهری‌سازی و ظهور طبقه متوسط، موجب شده عادات افراد برای مصرف موادغذایی ارتقا پیدا کند. مصرف‌کنندگان اکنون به‌دنبال موادغذایی با کیفیت و تجربه مطلوب‌تر خرید خواروبار هستند.
ترکیه
داده‌های این پژوهش نشان می‌دهد که ترکیه هفتمین بازار بزرگ خرده‌فروشی در بین کشورهای اتحادیه اروپاست. بخش خواروبارفروشی ترکیه سهمی حدود 60 درصدی را از بخش خرده‌فروشی این کشور داراست. از این رو نیز ترکیه ششمین منتخب در ساماندهی نظام خرده فروشی محسوب می‌شود. کشور ترکیه در سال‌های اخیر، همچون بسیاری از کشورهای در حال توسعه و نوظهور، با رشد جمعیت شهرنشین و افزایش سطح درآمدها مواجه بوده که موجب رشد مستمر خواروبارفروشی مدرن در این کشور شده است. بیش از نیمی از جمعیت 78میلیون نفری ترکیه جوانان زیر 30 سال هستند که پتانسیل بالایی برای مصرف انواع گوناگون خواروبار دارند. همانند بسیاری از کشورها، مصرف‌کنندگان ترکیه‌یی نسبت به خرید خواروبار روزانه مورد نیاز از نزدیکی محل کار یا منزل خود و با قیمت‌های مناسب راغب هستند که این امر توسعه فروشگاه‌های خرید آسان توسط فروشگاه‌های زنجیره‌یی بزرگ را در بردارد. از سوی دیگر، ترکیه یکی از مقاصد مهم توریستی در منطقه است که رشد سریع این صنعت در سال‌های اخیر تاثیر قابل‌توجهی در توسعه خواروبارفروشی مدرن داشته است. بخش خواروبارفروشی ترکیه همانند ایران قابل تقسیم به دو بخش «سازمان یافته و
غیرسازمان یافته» است. بخش غیرسازمان یافته یا همان سنتی، شامل فروشگاه‌های کوچک و مستقل و انواع بازارهای سنتی خواروبار است. فروشگاه‌های فعال در حوزه خواروبارفروشی ترکیه را می‌توان به انواع هایپرمارکت‌ها، سوپرمارکت‌ها و فروشگاه‌های خرید آسان، فروشگاه‌های تخفیفی، تعلق داد. حوزه خواروبارفروشی ترکیه در سال 2014 نزدیک به 48.7 میلیارد دلار درآمد داشته و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2018 نرخ رشد متوسط این بخش 5.3درصد باشد. با وجود این خواروبارفروشی‌های سنتی هنوز سهم بزرگی از خواروبارفروشی ترکیه را به خود اختصاص داده‌اند. با تشدید رقابت در این حوزه، فروشگاه‌های سنتی تلاش دارند با عرضه اسنک، غذاهای خانگی، نوشیدنی‌ها و محصولات طبیعی محلی نظیر پنیر، عسل در رقابت با سایر فروشگاه‌ها مزیت ایجاد کنند.
هند
از سوی دیگر، با توجه به اینکه هندوستان از بازار مصرف میلیاردی برخوردار است، طبق برآوردها، حدود 30-20درصد هندوستان بر اساس کیش هندو، به‌طور کامل گیاه‌خوار هستند. بنابراین مصرف گوشت در میان هندوها، جین‌ها و سیک‌ها که 80درصد جمعیت هندوستان را تشکیل می‌دهند به دلیل اعتقادات مذهبی بسیار پایین است. همین امر موجب سرعت پایین نفوذ غذاهای بین‌المللی و غذاهای دیگر کشورها در سبد غذایی این جامعه شده است. با این حال، اقبال به محصولات بسته‌بندی شده و آماده مصرف در بین مصرف‌کنندگان جوان‌تر و طبقات با درآمد متوسط و بالا رو به فزونی است. با این حال مصرف‌کنندگان هندی هنوز عادات خرید سنتی خود را حفظ کرده‌اند. آنها محصولات لبنی و میوه و سبزیجات را به صورت روزانه یا دو یا سه روز یک‌بار از خواروبارفروشی‌های سنتی و کوچک محله خود خریداری می‌کنند.
آینده خرده‌فروشی در ایران
از سوی دیگر، بر اساس این پژوهش، پیش بینی می‌شود که صنعت خرده فروشی همچنان طی سال‌های آینده یکی از پر سودترین صنایع در ایران باشد و سیاست دولت برای سرمایه‌گذاری درآمدهای نفتی در کالاهای مصرفی به جای صنایع ضروری و بهبود ساختارهای زیربنایی به این معنی که نقش خرده‌فروشی‌ها همچنان پررنگ خواهد بود. در همین حال نسل جوان ایران که علاقه‌مند به امتحان کردن محصولات جدید هستند، همچنان به افزایش تقاضا برای تولیدات خوارباری و غیرخوارباری کمک خواهند کرد. یورومانیتور شرایط ذیل را برای آینده خرده‌فروشی و خواروبارفروشی در ایران پیش بینی می‌کند: 1- پرداخت نقدی یارانه‌ها به مصرف‌کننده‌ها نقش مستقیمی بر خرده‌فروشی دارد. 2- از آنجاییکه مردم ایران برنامه‌ریزی بلندمدتی برای یارانه‌های نقدی ندارند آن را به محض دریافت برای خرید کالاهای مصرفی هزینه می‌کنند و این امر به همراه افزایش واردات به کشور به صنعت خرده فروشی کمک خواهد کرد. 3- ساختار بروکراسی دولت یکی از مهم‌ترین موانع توسعه فروشگاه‌های زنجیرهای و مراکز خرید بزرگ خواهد بود و این امر به افزایش فروشگاه‌های مستقل کوچک دامن خواهد زد. 4- افزایش بهای زمین در مناطق شهری یکی از چالش‌های پیش روی صنعت خرده فروشی است که می‌تواند توسعه خرده‌فروشی‌های در مقیاس بزرگ را با محدودیت مواجه کند. 5- ایران از جمعیت جوانی برخوردار است و این جوانان تمایل زیادی برای خرید و امتحان کردن محصولات جدید دارند و در مقایسه با والدین خود انعطاف‌پذیری بیشتری در خرید اقلام مختلف از خود نشان می‌دهند؛ همچنین با افزایش جمعیت جوان انتظار میرود تقاضا برای کالاهای مصرفی در این کشور طی سال‌های آینده افزایش یابد و این امر فرصت‌های خوبی برای خرده‌فروشان ایجاد خواهد کرد. 6- پیش بینی می‌شود که مجموع خرده فروشی در ایران در سال 2016 به 3251,3 تریلیون ریال برسد که از این میزان 1323,5 تریلیون ریال در بخش خرده فروشی خواربار و 1927,4 تریلیون ریال در بخش غیرخواربار خواهد بود.
