یکی از اقدامات استراتژیک در هر کشوری تدوین اولویت‌های سرمایه‌گذاری بر اساس مزیت‌ها و نیازهاست. ایران نیز طی چند سال گذشته با آغاز طرح آمایش سرزمینی و تدوین فهرست اولویت‌های سرمایه‌گذاری در بخش صنعت و معدن گامی به سوی هدفمندسازی سرمایه‌گذاری برداشته است. پس از اعلام فهرست اولویت‌های سرمایه‌گذاری در تیر به وسیله وزارت صنعت، معدن و تجارت، سنگ‌آهن در دو گروه اکتشاف و استخراج معادن پس از آلومینیوم در ردیف دوم اولویت‌های سرمایه‌گذاری بخش معادن کشور معرفی شد. اما با توجه به چالش‌ها در زمینه تکنولوژی و قوانین دست وپاگیر در این بخش اکنون ورشکستگی، سرانجام معادن سنگ‌آهن هماتیت شده است. در ادامه توجیه اقتصادی سرمایه‌گذاری روی این محصول را با کمک کارشناسان بررسی خواهیم کرد.
نیاز روز‌افزون صنعت فولاد، تولید
سنگ آهن را توجیه می‌کند
طبق آمار وزارت صنعت، معدن و تجارت، ایران بیش از 5/2میلیارد تن ذخایر قطعی انواع سنگ‌آهن دارد و جزو 15کشور برتر دارای ذخایر سنگ‌آهن در جهان مطرح است. بر اساس آمار پایگاه ملی داده‌های علوم زمین کشور نیز مهم‌ترین کانسارهای آهن کشف شده ایران در استان‌های یزد، کرمان، خراسان و مرکزی واقع شده‌اند. میزان ذخیره قطعی این کانسارها 8/1 میلیارد تن و ذخیره کلی آنها بیش از 3 میلیارد تن گزارش شده که بیش از 90درصد این کانسارها از نوع آذرین و اسکارن هستند. اهمیت افزایش تولید سنگ آهن به دلیل پاسخ به نیاز رو به افزایش صنعت فولاد کشور است. همچنین از آهن به عنوان چهارمین عنصر فراوان بعد از اکسیژن، سیلیس و آلومینیوم، کاربرد و نقش بسیار موثری در ورود کشورهای مختلف به دنیای صنعت به‌ویژه صنعت فولاد یاد می‌کنند.
چندی پیش درباره درآمد حاصل از صادرات این محصول معاون وزیرصنعت، معدن و تجارت اعلام کرد: صادرات هر تن سنگ‌آهن بین 10 تا 20 دلار سود به همراه دارد که با احتساب صادرات 6/23 میلیون تنی سنگ‌آهن در سال قبل می‌توان نتیجه گرفت که سود ناشی از این میزان صادرات به‌طور متوسط بین 236 تا 472 میلیون دلار بوده است. جعفر سرقینی گفته بود: برای واردات هر تن فولاد نزدیک به 500 تا 600 دلار هزینه می‌شود و امروز برای حمل و‌نقل هر تن سنگ‌آهن 34 لیتر گازوییل نیاز است. در واقع برای حمل هر تن سنگ‌آهن از سنگان تا بندرعباس 34 دلار هزینه می‌کنیم که در مقابل سود 10 تا 20دلاری در هر تن صادرات این محصول توجیه اقتصادی ندارد.
توجیه اقتصادی سنگ‌آهن هماتیت
با وجود این مزیت‌ها سنگ‌آهن دارای انواع متنوع است که در اولویت‌های سرمایه‌گذاری بخش معدن توجهی به این موضوع نشده است. هماتیت و مگنتیت دو نوع سنگ‌آهن معروف در ایران هستند که میزان ذخایر آنها تفاوت دارد. طبق آمار گمرک در سال 1392 سنگ‌آهن هماتیت دانه‌بندی با خلوص آهن کمتر از 40درصد به میزان 23 میلیون و 593 هزار تن و ارزش یک میلیارد و 505 میلیون دلار از کشور صادر شد. صادرات این محصول نسبت به سال 1391 از نظر وزنی 21/26 و از نظر ارزشی 44/76 درصد افزایش یافت. مدتی پیش چین به عنوان بزرگ‌ترین خریدار سنگ‌آهن دنیا بنا به سیاست‌های جدید خود حجم خرید سنگ‌آهن از ایران را کاهش داد و همین موضوع سبب کاهش قیمت سنگ‌آهن صادراتی شد. علی حسین‌زاده، کارشناس و فعال بخش خصوصی معدن در گفت‌وگو با «تعادل» درباره وضعیت کنونی صادرات سنگ‌آهن و انواع آن گفت: زمانی چین خریدار بزرگ سنگ هن از ایران بود و حتی معادن کوچک و دورافتاده در این بخش توجیه سرمایه‌گذاری داشتند.
وی افزود: با افت قیمت جهانی سنگ‌آهن، وضع عوارض برای صادرات این محصول همچنین توقف توسعه طرح‌های فولادی کشور، معادن سنگ‌آهن کوچک توجیه اقتصادی خود را از دست دادند. اکنون کشور نزدیک به 150 معدن سنگ‌آهن دارد که 10معدن بزرگ و دولتی هستند و ذخیره سایر معادن کوچک و خصوصی کمتر از 8 درصد است. حسین‌زاده افزود: اکنون در ایران تعداد معادن سنگ‌آهن مگنتیت fe. total که معیار آن زیر 4 باشد به تعداد کمی وجود دارد که دارای توجیه اقتصادی برای سرمایه‌گذاری نیز هستند اما در بخش دیگر معادن سنگ‌آهن هماتیت که تعداد آنها بیشتر نیز است، توجیه اقتصادی ندارند. وی در پاسخ به دلیل عدم توجیه اقتصادی سنگ‌آهن هماتیت تشریح کرد: معادن مگنتیت به دلیل تقاضای داخلی و خارجی با چالش خاصی مواجه نیستند اما سنگ‌آهن هماتیت نیاز به فناوری روز دنیا جهت فرآوری دارد که این فناوری به کشور وارد نشده است.
تولید فلز یا معدنکاری
با توجه به اظهارات کارشناسان یکی از چالش‌های سرمایه‌گذاری در بخش سنگ‌آهن موضوع واحدهای فرآوری و توسعه کمی و کیفی شرکت‌های فولاد و گندله‌سازی است. شمس‌الدین وهابی، عضو هیات علمی دانشکده فنی دانشگاه تهران در این باره اظهار کرد: گندله‌سازی برای مصارف داخلی تابعی از میزان مصرف آن در صنایع فولاد است و بیشتر گندله تولیدی درکشور در تولید فولاد به روش احیای مستقیم به کار می‌رود.
وی در گفت‌وگو با معدن 24 افزود: محاسبات نشان می‌دهد که اگر تغییرات تکنولوژیکی در بخش فولاد رخ دهد، ظرفیت‌های موجود گندله‌سازی نیز مازاد خواهند بود و باید برای آنها چاره‌یی اندیشید. افزایش گندله‌سازی بر مبنای ساختار فعلی تولید موجب بروز بحران و وجود ظرفیت مازاد گندله‌سازی خواهد شد که هزینه‌یی سنگین بر اقتصاد بخش معدن و صنایع معدنی به دنبال خواهد داشت. وهابی تصریح کرد: نخست باید برای صنعت برنامه‌ریزی کرد آنگاه معدن استراتژی توسعه خود را باز خواهد یافت. این عضو هیات علمی دانشگاه تهران اعلام کرد: مطالعات نشان می‌دهد که در جهت توسعه معدن مبتنی بر اهداف توسعه داخلی باید از صنایع تولید فلز به صنعت معدنکاری حرکت کرد.
در اکتشاف و بخش خصوصی
همانطور که اشاره شد، سرمایه‌گذاری در بخش سنگ آهن در گروه اکتشاف هم دارای اولویت است. حمیدرضا فولادگر، رییس کمیسیون تولید ملی مجلس در گفت‌وگو با «تعادل» بر به کارگیری سرمایه بخش خصوصی در بخش اکتشاف تاکید کرد و گفت: باید اکتشاف و استخراج را در بخش سنگ‌آهن سرعت بخشید و این مهم بدون حمایت بخش خصوصی و رفع قوانین دست وپاگیر محقق نمی‌شود. وی ادامه داد: بخش خصوصی اکنون با چالش‌های زیادی در بخش عوارض صادراتی و حقوق دولتی مواجه است و باید نگرانی‌های آنها را درک کرد و مجلس نیز باید بیشتر برای مقررات‌زدایی و اصلاح قوانین بخش صنعت وتجارت تلاش کند. فولادگر سنگ‌آهن را دارای مزیت نسبی برای سرمایه‌گذاری درکشور دانست و گفت: در بخش معدن به ویژه سنگ‌آهن باید از رویکرد خام فروشی به تولید و فرآوری روی آورد و طرح‌های توسعه فولاد را برای تکمیل کرد.
حمایت از سرمایه‌گذار خصوصی
معادن سنگ‌آهن با وجود مزیت‌های فراوان و چالش‌های موجود که به آن اشاره شد، نیازمند به کارگیری راهکارهایی جهت ترغیب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی است. حسین‌زاده، فعال بخش معدن درباره حمایت از سرمایه‌گذاری در این بخش گفت: سرمایه‌گذاری برای استخراج سنگ‌آهن هماتیت نیازمند ایجاد وتوسعه واحدهای فرآوری و کنسانتره درکشور است و البته راه‌اندازی چنین واحدهایی به دلیل حجم بالای سرمایه مورد نیاز از توان بخش خصوصی خارج است. این فعال بخش خصوصی اظهار کرد: برای سرمایه‌گذاری در معادن سنگ‌آهن باید قدم نخست را دولت بردارد و خرید محصول تولیدی را تضمین و از سوی دیگر تسهیلات لازم برای راه‌اندازی کارخانه‌های فرآوری سنگ‌آهن را فراهم کند.
