گروه انرژی|حمید مظفر|
صنعت نفت و گاز نه تنها در ایران بلکه در سایر کشورها در زمره صنایعی قرار می‌گیرد که بیشترین آمار حادثه و مرگ‌ومیر کارگران را در اختیار دارد. به عنوان مثال در فاصله سال‌های 2003 تا 2008 تعداد 648 حادثه منجر به فوتی بین کارگران بخش استخراج نفت‌وگاز ایالات متحده رخ داد که به معنای فوت حدود 130نفر به طور میانگین است و نرخ مرگ‌ومیر در صنعت نفت‌وگاز این کشور را در این بازه به 29.1 در هر 100هزار نفر رساند. براساس بررسی «تعادل» از آخرین گزارش اداره کار ایالات‌متحده شمار حوادث منجر به فوتی صنعت استخراج نفت‌وگاز امریکا در سال 2015 به 92نفر رسیده که کاهشی 38درصدی نسبت به سال 2014 را نشان می‌دهد. همچنین شمار کشته‌های صنعت نفت و گاز امریکا در سال 2015 به پایین‌ترین سطح خود از سال 2009 رسیده است.
این روند کاهشی درحالی اتفاق می‌افتد که تولید نفت‌وگاز ایالات‌متحده خصوصا با توسعه صنعت شیل گسترش شدیدی پیدا کرده است.
درحالی که دسترسی به اطلاعات مرگ‌ومیر مشاغل ایالات‌متحده به راحتی و از طریق پایگاه اینترنتی اداره کار این کشور امکان‌پذیر است، دست یافتن به چنین اطلاعاتی در ایران به صورت مدون تقریبا غیرممکن است. یکی از مراجع اعلام آمار حوادث منجر به فوت، سازمان تامین اجتماعی است. بررسی آمار سال 94 این سازمان حکایت از مرگ 108نفر در اثر حوادث ناشی از کار دارد. اما این آمار به تفکیک صنایع نیست و از این رو نمی‌توان آمار حوادث منتج به مرگ در صنعت نفت‌وگاز را به دست آورد. پیگیری‌های «تعادل» از منابع مطلع در این زمینه در وزارت نفت حاکی از این است که در سال 94 صنعت نفت ایران شاهد 13حادثه منتج به فوت در تمامی شاخه‌های خود بوده است. هر چند مشخص نیست که این آمار صرفا به پرسنل رسمی شرکت نفت مرتبط می‌شود یا شامل پرسنل پیمانکاری و دیگر کارگران این صنعت نیز می‌شود یا خیر. از سوی دیگر نبود آمار رسمی و دقیق از کارکنان صنعت نفت در بالا و پایین‌دستی سبب شده است عملا مجرایی قابل اتکا برای تحلیل وضعیت حادثه در این صنعت در ایران وجود نداشته باشد. برخی از منابع تعداد کارکنان صنعت نفت ایران را بین 220تا 265هزار نفر اعلام می‌کنند که باز هم مشخص
نیست، کارکنان پیمانی که اغلب قربانی حوادث هستند در این آمار لحاظ شده‌اند یا خیر؟
بنابراین در مقایسه آمار ایران با کشوری مانند ایالات‌متحده باید به این مساله توجه داشت که آمار 120کشته در صنعت نفت امریکا درحالی اعلام شده است که براساس اطلاعات موسسه امریکن‌پترولیوم API درحال حاضر بیش از 2میلیون نفر در صنعت نفت این کشور مشغول به کارند.
هدف اصلی از طرح این آمارها در این گزارش نه مقایسه بین وضعیت دو کشور بلکه مشقات دسترسی به آمارهای حوادث صنعت نفت به ویژه موارد منجر به فوت در ایران است.
ممکن است صنعت نفت ایران به هر دلیلی دارای مرگ‌ومیر کم‌تری نسبت به صنعت نفت امریکا باشد اما عدم شفافیت، ابهام، نبود گزارش و مصایب دسترسی به مدیران میانی مسوول در این زمینه سبب می‌شود که تصویر روشنی از جایگاه فعلی ایران در این زمینه وجود نداشته باشد. در نتیجه امکان ارزیابی و بهبود توسط کارشناسان و رسانه‌ها وجود نداشته و آمارها و گزارش‌ها در جلسات خصوصی مدیران و وزیر محبوس می‌مانند.
علل و راهکارهای حوادث در صنعت نفت
عموم کشورهای پیشرفته و درحال توسعه با درک پیچیدگی‌ها و مخاطرات بی‌شمار صنعت نفت و گاز اقدام به تهیه استانداردهای HSE و اتخاذ رهاوردی سیستماتیک در این زمینه کرده‌اند. «تعادل» با بررسی گزارش موسسه خدمات تکنولوژی ارتباطات WIPRO مستقر در هند، چالش‌ها و مخاطرات حادثه‌آفرین صنعت نفت‌وگاز را معرفی کرده و در ادامه مدلی برای مدیریت چنین ریسک‌هایی معرفی می‌کند.
به طور‌کلی، افراد مشغول به کار در صنعت نفت و گاز در معرض خطرات جدی قرار دارند. از این رو نظارت مداوم بر شرایط کاری آنها ضروری است. این نظارت‌ها شامل پروتکل‌های بهداشتی و چکاپ‌های پزشکی دوره‌یی است. به طور کلی خطرات صنعت نفت و گاز را به می‌توان به دو شاخه اصلی«ایمنی و مصدومیت» و «سلامتی و بیماری» تقسیم کرد.
مخاطرات «ایمنی و مصدومیت»
حوادث ناشی از کمبود ایمنی در صنعت نفت و گاز عموما چند دلیل اصلی دارد. دلیل اول حوادث ناشی از حوادث وسایل نقلیه است. اغلب مسیرهای منتهی به سایت‌های نفت و گاز خصوصا در مناطق ناهموار فاقد امنیت کافی برای راندن هستند. خستگی ناشی از رانندگی در فواصل طولانی و شیفت‌های بلند کاری نیز از دیگر زمینه‌های بروز حادثه‌های مرتبط با وسایل نقلیه است. برخورد ابزارآلات و دستگاه‌ها و سایر مصالح با کارگران نیز از دیگر عوامل بروز حوادث منجر به مصدومیت به حساب می‌آید. صنعت نفت ایران در سال‌های اخیر شاهد بروز مواردی از این حوادث بوده است. به عنوان مثال می‌توان به مرگ یک کارگر در اثر آوار شدن تلی از خاک روی وی اشاره کرد. حادثه‌یی که یکی از علل ریشه‌یی آن در گزارش اداره بهداشت وزارت نفت، انتخاب پیمانکار براساس پایین‌ترین قیمت و بدون بررسی HSE است. گفتنی است که این پیمانکار هیچ مسوول HSE برای انجام کار در نظر نگرفته بود. اداره‌کل بهداشت وزارت نفت در شرح این حادثه عنوان کرده است که کارگران پس از یک روز بارانی جهت ادامه حفاری و آماده‌سازی کانال برای احداث سازه حفاظتی لوله گاز وارد کانالی به عمق 190سانتی‌متر، طول 15متر و عـرض
120سانتی‌متر شدند که روز قبل آن را حفر کرده بودند ولی هنوز دقایقی از آغاز کار نگذشته بود که در اثر نیروی وزن حاصل از خاک حفاری که به طرز غیرایمن و با حجـم قابـل تـوجهی در لبه کانال دپو شده بود، دیواره کانال یک‌باره و ناگهانی ریزش (in Cave) کرد و موجب مدفون شدن یکی از کارگران پیمانکار شد. در این حادثه به دلیل ماهیت کوتاه‌مدت و کم هزینه پیمان مورد نظر، پیمانکار به صورت استعلام کتبی و بدون ارزیابی HSE و صرفا بر مبنای پایین‌ترین پیشـنهاد مـالی انتخـاب شـده بـود و دسـتگاه نظـارتی کارفرمـا نیز در چندین روز منتهی به حادثه نظارت فیزیکی و اثربخشی را به عمل نیاورده بود.
مورد دیگر از این دست حوادث در ایران حادثه دلخراش «کمپرس شدن یک کارگر بین لیفتراک و تریلی» است. در شرح این حادثه نیز عنوان شده که در محوطه انبار مرکزی یکی از واحدهای صنعتی دو فعالیت کاری در حال انجام بوده است. گروهی از کارگران انبار از ساعات اولیه صبح به همراه یک لیفتراک سه‌تنی در حال انتقال، جابه‌جایی و انبار شیرهای عملیاتی دپو شده بوده و گروهی دیگر از ساعات اولیه بعدازظهر به همراه یک لیفتراک پنج‌تنی در حال جابه‌جایی لوله‌های مبدل حرارتی بوده‌اند. فعالیت همزمان این دو گروه سبب می‌شود که مسیر عبور لیفتراک سه‌تنی به‌دلیل ورود تریلی جهت بارگیری لوله‌های مبدل حرارتی مسدود شود و لیفتراک مذکور در فاصله یک‌ونیم متری از تریلی از حرکت باز می‌ایستد. در این هنگام انباردار از راننده لیفتراک سه‌تنی درخواست می‌کند تعدادی تخته از محوطه اطراف فراهم کرده و روی کفی تریلی منتقل کند. راننده لیفتراک هم بدون کشیدن ترمزدستی، لیفتراک را در حالت دنده جلو و به‌صورت روشن ترک می‌کند و پس از پیدا کردن تخته‌های مذکور به درون لیفتراک بازمی‌گردد. در ادامه انباردار با هدف بالا رفتن روی کفی تریلی و تنظیم تخته‌ها روی شاخه‌های لیفتراک
سه‌تنی سوار می‌شود تا از این طریق روی کفی تریلی منتقل شود. در این هنگام راننده لیفتراک اهرم بالا بردن دکل را می‌کشد تا شاخک‌ها را به سمت بالا هدایت کند و جهت تسریع در این کار از پدال گاز نیز استفاده می‌کند. این مساله منجر به حرکت سریع لیفتراک به سمت جلو و کمپرس شدن انباردار با لبه تریلی و مرگ وی می‌شود.
خطر آتش
آتش‌سوزی و انفجار، عامل دیگر و شاید مهم‌ترین عامل بروز حوادث در صنعت نفت است. انفجار‌هایی که به‌علت وجود مواد به‌شدت اشتعال‌پذیر هیدروکربوری و اکسیژنی است. نمونه این حوادث در صنعت نفت و پتروشیمی ایران خصوصا در ماه‌های اخیر بسیار دیده شده که مهم‌ترین آن حادثه پتروشیمی بوعلی‌سیناست.
بخش دیگری از حوادث صنعت نفت و گاز به علت سر خوردن یا سقوط کارگران است. کارگرانی که عمدتا در ارتفاعات قابل‌توجهی مشغول به کارند و سطحی که بر آن گام بر می‌دارند عمدتا امن و مستحکم نیست و هر آن امکان سقوط‌شان وجود دارد. در عین حال عدم تدارک سیستم‌های محافظت از سقوط کارگران در بسیاری از تاسیسات نفت و گازی نیز می‌تواند به تشدید این حوادث بینجامد. سقوط یکی از بیشترین آمارها را در حوادث کارگری صنعت نفت ایران به خود اختصاص می‌دهد که در تازه‌ترین آنها، اردیبهشت ماه امسال دو کارگر در پتروشیمی ایلام جان خود را براثر سقوط از دست دادند.
فعالیت در صنایع نفت و گاز عمدتا به معنای فعالیت در فضاهای بسیار محدود و تنگ است. فضاهایی که ورودی و خروجی بسیار کوچک و جریان هوای طبیعی بسیار نامطبوعی دارند. فضاهایی نظیر انبارهای ذخیره‌سازی، خط لوله و سیلوها مکان‌هایی نیستند که برای فعالیت مداوم در آنها طراحی شده باشند.
مخاطرات «سلامتی و بیماری»
مجاورت دایمی کارگران صنعت نفت‌وگاز با مواد خطرناک و مسموم هیدروکربوری و شیمیایی و فعالیت در محیط‌هایی با آلایندگی صوتی شدید، ارتعاشات فراوان، ساطع شدن اشعه و دمای زیاد، آنها را درمعرض بیماری‌های فراوانی قرار می‌دهد. همچنین مخاطرات بیولوژیکی نظیر انتقال ویروس و باکتری و مخاطرات ارگونومیکی نظیر جابه‌جایی‌های انجام شده با دست، حرکات تکراری و فعالیت در حالت‌های غیرمعمول است. علاوه بر همه اینها باید به مخاطرات روانی ناشی از فعالیت بیش از حد، زمان‌های غیرمعمول برای کار کردن، محیط‌های بسته سایت‌ها و خشونت و سختی کار نیز اشاره کرد که تاثیرات سنگینی بر روحیه و روان نیروهای فعال در منطقه برجا می‌گذارد.
مدیریت امنیت شغلی و ریسک‌های سلامتی
هدف مدیریت امنیت شغلی و ریسک‌های سلامتی، شناسایی و ارزیابی مخاطرات ایمنی و سلامتی موجود در محل کار و تعریف اقدامات کنترلی مناسب و اقدامات بازیابی (retrieval steps) است. فعالیت در صنعت نفت و گاز بسیار پیچیده است. در نتیجه ضرورت دارد که یک رهاورد سیستماتیک برای مدیریت مخاطرات ایمنی و سلامتی در این صنعت مورد استفاده قرار گیرد. در این راستا می‌توان مدلی بر پایه برنامه (Plan)، اجرا (Do)، کنترل (Check) و عمل (Act) را به اجرا درآورد که به اختصار چرخه PDCA نامیده می‌شود.
فرآیند مدیریت ریسک
همان‌طور که اشاره شد مدیریت ریسک در پیش‌گیری از حوادث و بیماری‌های مرتبط با کار است. فرآیند مدیریت ریسک در وهله اول شامل شناسایی ریسک و در ادامه ارزیابی و اولویت‌بندی آنهاست. قدم بعدی در مدیریت ریسک به‌کار گرفتن ابزارهای پیش‌گیرانه و مراقبتی برای کنترل ریسک است. در صنعت نفت موقعیت‌های بسیار زیادی به وجود می‌آید که نیازمند به‌کارگیری مدیریت ریسک است. به‌عنوان مثال تحلیل امنیت شغلی یکی از این موارد است. معاینه و ممیزی محل کار نیز از دیگر مواردی است که نیازمند استفاده از مدیریت ریسک است. به‌عنوان مثال در قضیه سقوط یکی از کارگران به مخزن ذخیره گوگرد مایع در یکی از شرکت‌های نفتی در سال‌های اخیر، وارونه شدن دریچه مخزن براثر عبور یکی از کارگران و نبود علائم هشداردهنده مهم‌ترین فرضیه وقوع حادثه عنوان شد. حادثه‌یی که منجر به سقوط یک انسان به درون گوگردهای مذاب براثر عدم توجه به مدیریت ریسک است. بخش دیگری که توجه به مدیریت ریسک در آن ضروری است مدیریت تغییرات و شناسایی مخاطرات جدید تجهیزات و فرآیندهای نو است.
