ناصر رهبر کارشناس ارشد شیمی
باتوجه به تنوع زیاد مواد شیمیایی و رفتارهای متفاوت آنها، روش‌های بسیار زیادی برای مهار انواع حوادث و آتش‌سوزی‌های مواد شیمیایی وجود دارد که در کشورهای پیشرفته به واسطه تحقیقات در حال رشد و توسعه است.
در اکثر کشورها قوانین ایمنی برای مقابله با حوادث ریلی مانند حادثه انفجاری که در ایستگاه نیشابور رخ داد وجود دارد و مسوولان امر این قوانین را در چارچوب آموزش‌های تخصصی و تجهیزات ویژه برعهده آتش‌نشانی قرار داده و این تشکیلات را متولی مقابله با این‌گونه حوادث کرده است.
در ایران نیز ستاد حوادث غیرمترقبه کشور یکی از کارگروه‌ها در زیر مجموعه خود را مواد خطرناک و آتش‌نشانی تعریف کرده است.
همچنین قوانین بین‌المللی متعددی برای حمل‌ونقل مواد شیمیایی در جاده‌ها، حمل‌ونقل هوایی و حمل‌ونقل توسط قطار و. تدوین شده است که مفاد موافقتنامه‌های RID و ADR از جمله این قوانین بین‌المللی هستند.
ایران نیز عضو هر دوی این کنوانسیون مهم بین‌المللی است که براساس مفاد این کنوانسیون‌ها برخی مواد نباید همزمان با یکدیگر و توسط لکوموتیوها حمل شوند.
همچنین در ایران نیز وزارت راه و ترابری در اسفند ماه 1380 آیین نامه 40 ماده‌یی و ضمایم مربوط به آن را که برگرفته از کتاب موافقتنامهADR (کنوانسیون حمل‌ونقل جاده‌یی کالا و محصولات خطرناک) است را تصویب کرد و اجرای این قوانین از سال 1386 در کشور الزامی شد.
نمونه‌های بسیاری از کتاب‌ها و مقاله‌های مربوط به قوانین حمل‌ونقل مواد خطرناک و نحوه حمل این‌گونه مواد در کتابخانه شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران وجود دارد که البته متاسفانه بسیاری از این مقاله‌ها و ترجمه‌ها تنها در حد کتاب باقی مانده‌اند و بسیاری از آنها به دلیل آنکه مورد استفاده قرار نمی‌گیرند، روی قفسه کتابخانه‌ها خاک می‌خورند.
یکی از اصلی‌ترین دلایلی که بطور غیرمستقیم موجب بروز حوادث ریلی مانند حادثه‌یی که در سال 1382 برای قطار باری در ایستگاه خیام نیشابور اتفاق افتاد، می‌شوند آن است که در محیط‌های اجرایی از متخصصان امر نظرخواهی نمی‌شود. نظرخواهی از متخصصان مواد شیمیایی برای کمک به حمل مواد شیمیایی توسط قطار از این جهت اهمیت دارد که برخی مواد شیمیایی در ظاهر و در حالت عادی ماده‌یی بی‌خطر است، اما همین مواد در شرایط خاص و در مجاورت با سایر مواد شیمیایی از خود رفتار انفجاری نشان می‌دهند.
به عنوان مثال گاز شهری (TOWN GAS) در ظاهر ماده‌یی کم‌خطر به نظر می‌رسد، اما همین ماده در شرایط خاص و به عنوان مثال با زدن کلید برق به ماده انفجاری تبدیل شده و منفجر می‌شود.
از این دسته مواد شیمیایی که در ظاهر ماده‌یی کم‌خطر و حتی بی‌خطر به نظر می‌رسند، در صنعت بسیار زیان‌آور بوده و از آنجایی که در بخش‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند، توسط روش‌های حمل‌و نقل مختلف به شهرها و استان‌های دیگر فرستاده می‌شوند.
در اینجاست که وجود متخصصان مواد شیمیایی و استعلام و نظرخواهی از آنها اهمیت پیدا می‌کند. درخصوص حادثه قطار نیشابور و انفجاری که در واگن‌های این قطار اتفاق افتاد نیز همین مساله وجود داشت. در این حادثه به دلیل وجود نیترات آمونیوم (NH4NO3) در یکی از واگن‌های این قطار و مجاورت این ماده با پنبه، نفتا و گوگرد در واگن‌های دیگر قطار، شرایطی به وجود می‌آید که نیترات آمونیوم که خود در حالت عادی ماده‌یی بی‌خطر به نظر می‌آید، به دلیل سکون و ماندن در یک محل ثابت گرم شده و در نهایت به یک ماده منفجره بسیار قوی تبدیل می‌شود و موجب وقوع حادثه تلخ انفجار در ایستگاه خیام نیشابور و کشته شدن تعداد زیادی از ماموران امدادی و مردم می‌شود.
در توضیح بیشتر این حادثه باید گفت که قطار باری به سمت سرخس متوقف بوده است و ظاهرا به دلیل مشکلی که برای ترمزهای این قطار به وجود می‌آید شروع به حرکت می‌کند. ابتدا واگنی که در آن نفتا که از ترکیبات بنزین است آتش می‌گیرد که ماموران امداد و آتشنشان موفق به مهار و جدا کردن واگن حاوی آن می‌شوند، اما از آنجایی که این قطار حاوی ماده شیمیایی نیترات آمونیوم بوده و دمای این ماده در شرایط سکون (به دلیل توقف چندین ساعته) افزایش پیدا کرده و آماده انفجار می‌شود و در نهایت تلاش ماموران آتشنشان برای مهار آتش در این واگن نتیجه نداده و مجبور می‌شوند تا آن را از ریل خارج کنند و این قطار در ایستگاه خیام در نزدیکی روستای دهنو نیشابور دچار انفجار مهیبی می‌شود.
بررسی علل وقوع حادثه انفجار قطار در نزدیکی شهر نیشابور از آن جهت اهمیت دارد که اگر مدیران استانی و شهری و همچنین ماموران راه‌آهن نسبت به رفتار نیترات آمونیوم شناخت کافی داشتند و می‌دانستند که نگهداری این ماده در یک محل بسته به صورت ثابت و طولانی موجب بالا رفتن دمای این ماده شیمیایی شده و آن را قابل اشتعال می‌کند، شاید در نحوه و زمان حمل‌ونقل این ماده تجدید نظر می‌کردند و آن را به مدت طولانی در یک محیط سربسته نگه نمی‌داشتند که در نهایت منجر به وقوع چنین فاجعه‌یی شود.
در نهایت اینکه درست است که متخصصان شیمی در بخش‌های مختلف سازمان راه‌آهن حضور دارند اما لازم است تا از این کارشناسان و متخصصان در مسائل مربوط به حمل‌ونقل مواد شیمیایی نظرخواهی شود تا دیگر شاهد وقوع چنین حوادث تلخ و دردناکی نباشیم.
