محمدصادق صادقی‌فرد|
کارشناس صنعت|
تامین سلامت شهروندان و تضمین بهداشت آنها از تعهدات اصلی همه دولت‌ها در سراسر دنیاست و اتخاذ سیاست‌هایی که منجر به کاهش آلودگی هوا شود، پیش از هر چیز در کشور ما به دغدغه مسوولان تبدیل شده است. اگرچه مشکل آلودگی هوا همه‌ساله با فرارسیدن فصل سرما و ایجاد پدیده‌یی به‌نام «وارونگی هوا» در شهرهای بزرگ و صنعتی شکل عیان‌تری به خود می‌گیرد اما این تمام مشکل کشور در حوزه‌های مرتبط با کیفیت هوا نیست. کشور ما به‌خاطر موقعیت جغرافیایی خود در طول سال همواره با پدیده دیگری به نام «ریزگردها» هم دست به گریبان است. اما اینکه آلودگی هوا چیست و چه جنبه‌هایی دارد را می‌توان از گزارش‌های منتشر شده از سوی مبادی ذی‌مدخل دریافت کرد. براساس تعریف ارائه شده از سوی سازمان کنترل کیفیت هوای تهران آلودگی هوا عبارت است از؛ وجود هر نوع آلاینده اعم از جامد، مایع، گاز یا تشعشع پرتوزا و غیرپرتوزا در هوا به تعداد و در مدت زمانی که کیفیت زندگی را برای انسان و دیگر جانداران به خطر اندازد یا به آثار باستانی و اموال خسارت وارد آورد که البته این آلاینده‌ها بر دو نوع هستند. آلاینده‌های اولیه، آلاینده‌هایی هستند که مستقیما نشات گرفته از منابع
آلودگی هستند و به‌صورت مستقیم وارد اتمسفر شده و با همان ترکیبی که وارد هوا شده‌اند در هوا حضور داشته و قابل اندازه‌گیری هستند. (منو اکسید کربن، هیدروکربن‌ها، اکسیدهای نیتروژن، دی اکسید گوگرد، گرد و غبار و... آلاینده اولیه است). براساس همین تعریف آلاینده‌های ثانویه آلاینده‌هایی هستند که در اثر برهم‌کنش عوامل محیطی مانند نور خورشید، رطوبت و واکنش‌های فتوشیمیایی، هیدرولیز و اکسیداسیون روی آلاینده‌های اولیه، تولید می‌شوند و بطور کلی منشأ این آلاینده‌ها، آلاینده‌های اولیه‌یی هستند که وارد اتمسفر می‌شوند این آلاینده‌ها شامل ازن، پراکسی استیل نیترات، اسیدسولفوریک و اسید نیتریک که از آلاینده‌های اولیه نظیر ترکیبات هیدروکربنی حاصل می‌شوند. اما مطابق اعلام سازمان حفاظت محیط زیست این سازمان تنها مرجع تعیین آلودگی در کشور است که براساس وظایف ذاتی خود مکلف به شناسایی استاندارد جهانی بوده و باید در انجام تکالیف خود استانداردهای جهانی نظیر استانداردهای سازمان حفاظت محیط زیست امریکا(EPA) را ملاک عمل قرار دهد.
به گفته سازمان جهانی بهداشت رابطه‌یی نزدیک و کمی میان قرار گرفتن در غلظت‌های بالای ذرات ریز معلق آلاینده (ذرات ریز با قطر کمتر از ۱۰میکرومتر PM10 و ذرات ریز با قطر کمتر از ۲.۵ میکرومتریاPM2. 5) و افزایش مرگ‌ومیر یا عوارض چه به صورت روزانه و چه در طول زمان وجود دارد. این ذرات معلق از انواع مواد آلاینده مانند اسیدها (دی‌اکسید گوگرد و دی‌اکسید نیتروژن)، مواد شیمیایی آلی مانند بنزن، فلزات سنگین مانند سرب و ذرات گردو غبار تشکیل شده‌اند. این نوع مواد آلاینده حتی هنگامی که در غلظت‌های بسیار پایین باشند بر سلامت انسان‌ها تاثیر می‌گذارند و آستانه‌یی برای آنها وجود ندارد که با رسیدن به پایین‌تر از آن آسیبی به سلامت وارد نشود. اما از آن‌جایی که آلودگی هوا امری متداول در اکثر کلان‌شهرهای دنیا است برای نمونه به آلودگی هوای شهر دهلی می‌توان اشاره نمود. آلودگی بی‌سابقه اخیر هوای دهلی‌نو که هشداردهنده بود، وضعیت مشابهی است که بسیاری کلان‌شهرهای دیگر در جهان نیز به خصوص کشورهای با درآمد متوسط با رشد سریع اقتصادی با آن روبه‌رو هستند.
بررسی شاخص‌های آلودگی کشور به خصوص در کلان‌شهر تهران به گفته قائم مقام سازمان حفاظت محیط زیست منجر به نتایجی شد که نشان می‌دهد؛ ۸۰درصد آلودگی هوا در کلان‌شهرها به سبب تردد خودروهای فاقد معاینه فنی است از این رو باید معاینه فنی خودروها براساس اصول انجام شود و مدت زمان معاینه فنی نیز کاهش یابد. براساس این اظهارنظر مقام مسوول باید گفت؛ اخباری که در خصوص سهم کیفیت نامناسب بنزین‌های مصرفی مطرح می‌شود فاقد پشتوانه دقیق است زیرا معاون انسانی سازمان حفاظت محیط زیست نیز با تاکید بر توزیع بنزین یورو ۴ در کلان‌شهرها گفت؛ اگر سوختی که هم‌اکنون استفاده می‌شود مانند سال‌های پیش با استاندارد یورو ۲ توزیع می‌شد، مردم آلودگی هوا را از ماه‌های گذشته تجربه می‌کردند. اما فارغ از دلایل برشمرده شده از سوی مسوولان دولتی منابع اصلی ایجاد آلودگی‌های هوا شامل خدمات حمل و نقل عمومی، نیروگاه‌های ترموالکتریک، صنایع، مصارف خانگی، کشاورزی و شیلات و فلزات سنگین هستند که تاثیر آن بر سلامت شهروندان غیرقابل انکار است. نتایج نامطلوب آلودگی هوا روی سلامت شهروندان پس از چند موردی که در نیمه اول قرن گذشته به ثبت رسیدند به شدت مورد ملاحظه قرار
گرفتند. از این موارد می‌توان به آلودگی بحرانی سال 1952 لندن اشاره کرد که در ادامه آن بیش از چهار هزار مورد مرگ و بیش از دو هزار مورد بستری در بیمارستان به دلیل بیماری‌های دستگاه تنفسی به ثبت رسید. در این آلودگی بزرگ، ذرات گرد و غبار و اکسید گوگرد مهم‌ترین مواد آلاینده بودند اما امروز تمرکز این مواد در جو بسیار پایین آماده است. اما این مواد همچنان می‌توانند برای سلامت جمعیت نگران‌کننده باشند. در دو فصل تابستان و زمستان گازهایی که از اگزوز خودروها منتشر می‌شوند (منوکسید کربن، دی اکسید نیتروژن، سرب، بنزن، ذرات گرد و غباری که از خودروها روی آسفالت را می‌پوشانند) همراه با آلاینده‌هایی که از رسوبات صنعتی تولید می‌شوند به شدت سلامت عمومی را به خطر می‌اندازند. کودکان، سالمندان، بیماران قلبی، بیماران تنفسی و زنان باردار بیشترین آسیب را می‌بینند. و بنابراین در روزهایی که سطح مواد آلاینده جوی از استاندارد بالاتر می‌رود باید از تردد در مراکز شهری خودداری کنند. اما براساس نظر کارشناسان مقابله با آلودگی هوا اگرچه پر هزینه و دشوار است اما شدنی است بدین معنا که با به کار بردن روش‌های علمی می‌توان بر این مشکل فائق آمد.
از آنجا که یکی از مشکلات کلان‌شهرهای کشور عبور ابرها از آسمان این شهرها بدون بارش باران است، لذا جدا از بهره‌گیری از روش‌هایی مثل پیشگیری و کنترل ساخت‌وساز و آلاینده‌ها و افزایش فضای سبز، یکی از اصولی‌ترین روش‌ها باران‌زا کردن ابرها یا در اصطلاح علمی بارور کردن آنها از طریق تابش امواج مایکروویو توان زیاد به ابرهاست. تابش امواج توان زیاد مایکروویو باعث یونیزه شدن ذرات معلق شده و باعث ترکیب یون‌ها با ذرات بخارآب و سنگین شدن این ذرات شده و متعاقب آن باران خواهد بارید. نکته مهم در این موضوع ناظر بر جایگاه مردم و دولت‌ها در مبارزه با آلودگی هوا است و دولت به تنهایی نمی‌تواند این اقدامات را انجام دهد؛ زیرا این اقدامات بدون همراهی آحاد جامعه ناشدنی است و مستلزم کمک‌ها و همکاری‌های مردم است. موضوع دیگری که باید در نظر گرفته شود، صرفه‌جویی در انرژی است؛ با صرفه‌جویی در انرژی، آلودگی هوا کاهش می‌یابد. استفاده از بنزین کمتر، برق و گاز طبیعی، آلودگی را کم می‌کند و طبیعتا با افزایش بی‌رویه مصرف سوخت، هزینه‌های تحمیلی بر جامعه در قالب آلودگی بیشتر هوا و تبعات بهداشتی و زیست‌محیطی آن نیز بیشتر می‌شود.
به هر حال مقابله با آلودگی هوا موضوعی نیست که فصلی و مقطعی و قائم به دستگاه و ارگان خاصی باشد بلکه باید با نگاهی فرادولتی، برنامه جامعی برای برطرف کردن این معضل طراحی شود و از تمام ابزارهای قانونی در راستای کاهش آلودگی هوا استفاده شود. پر واضح است که فرهنگ‌سازی در میان شهروندان نیز یکی از الزامات مسوولان برای طرحی است که ضامن تامین سلامت و بهداشت مردم در حوزه‌های مرتبط با مبارزه با آلودگی هوا باشد.
