سیدعلی نجات
پژوهشگر مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه
داعش، سازمانی دینی - نظامی با اهداف سیاسی است که به دنبال تاسیس دولت و احیای خلافت است. در راهبرد این سازمان، فاکتور استیلا بر سرزمین‌های پهناور و جغرافیای وسیع از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
بر همین اساس، می‌توان گفت که یکی از عوامل عمده شهرت و آوازه جهانی داعش نیز به دلیل استیلا بر سرزمین‌های گسترده‌یی از جغرافیای عراق و شام بوده است.
داعش در سال ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ میلادی توانست مناطق متعددی را در عراق و سوریه اشغال کند. اما این سازمان از ابتدای سال ۲۰۱۶ در حال از دست دادن مناطق تحت واپایش خود است. داعش طی شش ماه نخست سال ۲۰۱۶، حدود ۱۵درصد از مناطق تحت کنترل خود در عراق و سوریه را از دست داده است (در نیمه دوم سال 2016 نیز داعش بخش قابل‌توجهی از مناطق تحت اشغال خود را از دست داده است.)
امروزه داعش در عراق از طرف ارتش، نیروهای یگان مبارزه با تروریسم، نیروهای پیشمرگه و حشد الشعبی تحت فشار سنگینی قرار گرفته و در حال از دست دادن پایگاه اصلی خود در عراق یعنی موصل است.
نیروهای داعش در سوریه نیز از طرف چهار گروه یعنی نیروهای سلفی و هم‌کیش خود، ارتش سوریه و هم‌پیمانان آن با حمایت روسیه، نیروهای دموکراتیک سوریه با حمایت امریکا و در نهایت از طرف ارتش آزاد سوریه با حمایت نیروهای نظامی ارتش ترکیه تحت فشار شدیدی قرار گرفته‌اند.
در صورتی که پیشروی و موفقیت نیروهای ارتش عراق و سوریه به این شکل ادامه یابد، داعش تا اواسط سال ۲۰۱۷ تمام مناطق تحت تصرف خود را از دست خواهد داد. حال این پرسش به ذهن متبادر می‌شود که داعش در فردای بدون سرزمین به چه اقدامات و تاکتیک‌هایی متوسل خواهد شد؟ بدون تردید داعش در از دست دادن سرزمین‌های تحت واپایش خود، نظاره‌گر شرایط و وضعیت موجود نخواهد بود و به اقدامات متعددی دست خواهد زد. در ادامه به مهم‌ترین این تاکتیک‌ها و سناریوهای احتمالی می‌پردازیم.
1. فعالیت مخفیانه و زیرزمینی
یکی از تاکتیک‌ها و سناریوهای محتمل که داعش در فردای بدون سرزمین اتخاذ خواهد کرد، «فعالیت زیرزمینی» خواهد بود. این تاکتیک به این معناست که داعش پس از شکست در سرزمین‌های تحت واپایش خود به فعالیت مخفیانه خود در عراق و سوریه ادامه خواهد داد تا زمانی که فرصت مناسب برای ظهور مجدد آن فراهم شود.
بهترین نمونه این تاکتیک گروه طالبان است؛ طالبان که در اوج جنگ‌های داخلی افغانستان شکل گرفت به سرعت توانست مناطق متعددی را در این کشور تحت تصرف خود درآورد. نیروهای این گروه در سپتامبر ۱۹۹۶ کابل را تصرف کردند و نام حکومت خود را «امارت اسلامی افغانستان» گذاشتند. اما با وقوع حادثه 11سپتامبر و عدم تسلیم اسامه بن‌لادن به امریکا از سوی طالبان، بهانه حمله به افغانستان در اختیار امریکا قرار گرفت.
امریکا در اکتبر ۲۰۰۱ به افغانستان حمله کرد که در نتیجه آن طالبان و گروه‌های متحد آن شکست خوردند. اما طالبان همچنان به فعالیت زیرزمینی خود ادامه داد و نهایتا در سال ۲۰۰۶ اعلام موجودیت نمود و با حاکمیت افغانستان مخالفت ورزید و به بیشتر قسمت‌های جنوب افغانستان به‌ویژه زابل، قندهار و هلمند نفوذ کرد و دو سال بعد اقدام به پیشروی به سمت پایتخت نمود. در حال حاضر نیز طالبان کنترل 33 شهرستان از 407 شهرستان افغانستان را در اختیار دارد.
از همین رو می‌توان این احتمال را داد که داعش پس از شکست در سرزمین‌های تحت تصرف خود به همین تاکتیک روی آورد. به احتمال قوی، در این تاکتیک، نیروهای داعش به جای توجه به مناطق و شهرهای پرجمعیت به مناطق بیابانی، حاشیه‌یی و کم‌جمعیت توجه کنند و به انجام عملیات تروریستی پراکنده در شهرهای مختلف روی خواهند آورند. در این تاکتیک نیروهای خارجی نقش آن‌چنانی ایفا نخواهند کرد و تمرکز بر نیروهای محلی و بومی خواهد بود، چراکه این نیرو‌ها با مناطق آشنا هستند، نیازی به پرداخت حقوق بالا ندارند و شناسایی آنها برای نیروهای امنیتی عراق و سوریه امری دشوار خواهد بود.
2. سازماندهی مجدد و فعالیت در کشور دیگر
انتخاب یک کشور جایگزین به جای عراق و شام از دیگر تاکتیک‌های احتمالی داعش در فردای بدون سرزمین خواهد بود. شایان ذکر است که چنین تاکتیکی از ابتدای شکل‌گیری این سازمان توسط نیروهای آن پیگیری شده است. داعش از سال ۲۰۱۳ میلادی فعالیت‌های خود را در سوریه آغاز و تا عراق گسترش داد. اما این سازمان به مناطق تحت تصرف خود در سوریه و عراق بسنده نکرد و از سال ۲۰۱۵ حملات خود را تا شمال آفریقا با هدف یافتن کشور دیگر و ایجاد پایگاهی در آینده توسعه داد.
در این میان کشورهایی نظیر لیبی، یمن و افغانستان گزینه‌های احتمالی داعش در آینده خواهند بود. به‌طور کلی کشورهایی مستعد فعالیت داعش در آینده هستند که از ویژگی‌هایی خاص و منحصربه‌فردی برخوردار باشند. برخی از مهم‌ترین این ویژگی‌ها عبارتند از: وجود خلأ امنیتی؛ درگیر بودن کشور با بحران سیاسی و اقتصادی عمیق؛ غنی بودن کشور به لحاظ نفت و منابع معدنی؛ داشتن شرایط محیطی و جغرافیایی خاص همانند مناطق بیابانی، کوهستانی یا جنگلی و در نهایت بی‌سوادی یا کم‌سوادی مردم آن کشور و تعلق‌خاطرشان به اندیشه سلفیسم.
3. اتخاذ تاکتیک گرگ‌های تنها
یکی دیگر از تاکتیک‌های محتمل که داعش در فردای بدون سرزمین اتخاذ خواهد کرد، تاکتیک «گرگ‌های تنها» خواهد بود. در گفتمان تروریسم، مفهوم و اصطلاح «گرگ‌های تنها» به افرادی اطلاق می‌شود که به‌تنهایی و بدون اینکه با گروهی ارتباط سازمانی داشته باشند یا از آن کمک و هزینه‌یی دریافت کنند در حمایت از آن گروه، جنبش یا سازمان دست به اعمال خشونت‌آمیز می‌زنند. ازآنجایی‌که این اشخاص با سازمان‌های تروریستی ارتباط مشخصی ندارند و به‌تنهایی دست به عملیات می‌زنند شناسایی آنها برای نیروهای امنیتی بسیار دشوار است.
اتخاذ تاکتیک گرگ‌های تنها ویژگی‌های متعددی دارد که از جمله آنها می‌توان به: عدم نیاز به برنامه‌ریزی‌های سیستماتیک و پیچیده، هزینه‌های پایین، تعداد اندک مهاجمان، تام‌الاختیار بودن فرد مهاجم در انتخاب مکان و زمان عملیات، ناگهانی و غیرقابل‌پیش‌بینی‌بودن عملیات، دشواری در شناسایی افراد مهاجم و استفاده از تجهیزات ساده همانند خودرو، سلاح سرد و سلاح‌های سبک برای انجام عملیات تروریستی اشاره کرد. به همین جهت طی یک‌‌سال گذشته داعش طرفداران خود در سراسر جهان به‌ویژه کشورهای اروپایی را به انجام حملات تروریستی به سبک «گرگ‌های تنها» تشویق کرده است.
در همین پیوند می‌توان گفت در صورتی که داعش مناطق تحت اشغال خود در عراق و سوریه را از دست بدهد هواداران خود در سراسر جهان به‌ویژه کشورهای اروپایی، روسیه و کشورهای عضو ائتلاف علیه داعش را به تشدید عملیات‌های فردی به سبک گرگ‌های تنها تشویق خواهد کرد.
4. تاکتیک القاعده؛ فعالیت بدون سرزمین
«فعالیت بدون سرزمین»، «پراکندگی فعالیت‌ها در سراسر جهان» یا به تعبیر دیگر «اتخاذ تاکتیک القاعده» از دیگر تاکتیک‌های احتمالی داعش در فردای بدون سرزمین خواهد بود. القاعده، سازمان دینی - نظامی است که در دوران جنگ شوروی در افغانستان توسط اسامه بن‌لادن در شهر پیشاور تاسیس شد. سازمان القاعده در تمام کشورهای اسلامی با جمعیت سنی‌مذهب و همچنین کشورهای اروپایی و غیراسلامی همچون بریتانیا و فرانسه که مسلمانان یا مسلمان‌تبار‌ها و عرب‌تبار‌ها زندگی می‌کنند، طرفداران قابل‌توجهی دارد.
سازمان داعش نیز پس از اعلام خلافت خودخوانده به این تاکتیک روی آورد تا در صورت شکست در عراق و شام در مناطق دیگری بتواند نفوذ داشته باشد و فعالیت خود را ادامه دهد. داعش در حال حاضر در بیش از 20 کشور حضور یا نفوذ دارد.
پیرامون نقشه جغرافیایی داعش در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا می‌توان گفت که امروزه این سازمان در این منطقه ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی به سه شکل حضور دارد. نخست، کشورهایی که داعش مناطقی از آنها را تحت سیطره و کنترل خود قرار داده است؛ دوم، کشورهایی که داعش بدون تصرف و کنترل هیچ منطقه‌یی در آنها حضور دارد و سوم، کشورهایی که داعش در آنها به عملیات تروریستی اقدام کرده است.
در پایان این نکته قابل ذکر است که آزادسازی و بازپس‌گیری مناطق تحت تصرف داعش در عراق و سوریه به معنای نابودی و سرنگونی آن نخواهد بود؛ بلکه پایانی بر خلافت خودخوانده این سازمان است.
چراکه با بازپس‌گیری مناطق تحت تصرف داعش و از بین بردن امکانات آن در عراق و سوریه، ایدئولوژی افراطی این سازمان حذف نمی‌شود؛ بلکه تفکرات خشن و افراطی جریان سلفی جهادی - تکفیری در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا وجود داشته و نزد افراد هوادار و متمایل به آن باقی خواهد ماند؛ مگر اینکه در کنار اقدامات نظامی سایر اقدامات و راهکارهای اجتماعی - فرهنگی لحاظ شود.
