حمیدرضا قریشی
با اجرای نظام پلکانی قیمت بنزین و کاهش تدریجی میزان الگوی مصرف ماهانه، بدون فشار بر عموم مردم و در یک فرآیند تدریجی، ۲۷هزار میلیارد تومان یارانه پنهان انرژی که جزو هزینه‌های دولت است، حذف می‌شود و زمینه برای آزادسازی کامل نرخ سوخت را فراهم می‌کند.
دولت سالانه چند هزار میلیارد تومان به مصرف بنزین یارانه می‌دهد؟ اساسا چرا در کشور ما باید «مصرف بنزین» ازسوی دولت «حمایت» شود؟ آیا کسانی که با خودروهای پرمصرف و لوکس در خیابان‌های شهر دور می‌زنند یا هر هفته به مناطق خوش آب‌وهوای شمال کشور سفر می‌کنند، نیازی به یارانه بنزین دارند؟ چرا کسانی که خودروهای فرسوده دارند و بیش از سایرین هوا را آلوده می‌کنند، هزینه‌یی از این بابت متحمل نمی‌شوند؟ راهکار حذف یارانه پنهان سوخت چیست؟
از خردادماه۹۴ تاکنون بنزین به صورت تک‌نرخی و با قیمت ۱۰۰۰تومان به فروش می‌رسد. این درحالی است که باوجود کاهش قیمت نفت، قیمت تمام‌شده بنزین وارداتی با احتساب همه هزینه‌های بارگیری، انبارداری، حمل، توزیع و بیمه، نزدیک به ۱۹۰۰تومان است.
به علاوه، با درنظر گرفتن قیمت بنزین در کشورهای همسایه، می‌توان فرض کرد که در صورت کنترل مصرف و افزایش تولید داخلی، دولت می‌تواند با قیمت تقریبی ۲۰۰۰تومان، بنزین را به این کشورها صادر کند. بنابراین مصرف هر لیتر بنزین عملا مشمول ۹۰۰ تا ۱۰۰۰تومان «یارانه پنهان» است. بر این اساس، با پیشبینی 8/3درصد رشد مصرف بنزین در سال۹۵ نسبت به ۹۴، میزان کل یارانه پرداختی دولت بابت مصرف بنزین تا انتهای سال جاری تقریبا معادل ۲۷هزار میلیارد تومان خواهد شد.
از سوی دیگر، مصرف سوخت‌های فسیلی ازجمله بنزین، آلودگی هوا را تشدید می‌کند که آن هم به نوعی جامعه را متحمل هزینه می‌نماید. لذا پرداخت یارانه به مصرف بنزین و سایر سوخت‌های فسیلی از این لحاظ هم توجیهی ندارد.
چگونه می‌توان یارانه پنهان سوخت را کاهش داد؟ راهکاری که در دهه۷۰ و نیمه اول دهه۸۰ در کشور اجرا شد، افزایش سالانه قیمت بنزین برای همه مردم بود. اما از آنجا که این میزان افزایش قیمت بازدارندگی نداشت و سوخت‌های جایگزین و حمل‌ونقل عمومی توسعه مطلوبی پیدا نکرده بود، عملا این راهکار نتیجه‌یی جز بروز تورم و نارضایتی عمومی نداشت.
از سوی دیگر بازخوانی تجربه نظام سهمیه‌بندی در نیمه دوم دهه۸۰ نشان داد که تنها با اجرای ساختار قیمتگذاری پلکانی، فضا برای اصلاح قیمت بنزین به صورت محسوس فراهم شد. در نظام پلکانی (دوپله‌ای) میزانی از مصرف بنزین تحت عنوان سهمیه یا «الگوی مصرف ماهانه» با قیمت ارزان‌تر به هر خودرو یا خانوار اختصاص می‌یابد و مصارف بیش از الگو مشمول قیمت بالاتر خواهد شد. تفاوت الگوی مصرف و سهمیه این است که با استفاده از الگوی مصرف ماهانه، سهمیه‌یی در کارت برای ماه‌های بعد ذخیره نمی‌شود.
وجود بستر سهمیه‌بندی در سال۸۹ سبب شد مجلس و دولت در قالب اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها بتوانند با بروز کمترین نارضایتی اجتماعی، قیمت فروش بنزین مازاد بر سهمیه را تا چهاربرابر افزایش دهند و به ۴۰۰تومان برسانند. بدون وجود زیرساخت نظام پلکانی، این افزایش قیمت غیرممکن بود.
از آنچه گفته شد مشخص می‌شود که افزایش دفعی قیمت برای همه مردم عملا امکان‌پذیر نیست و برای حذف یارانه سوخت و آزادسازی قیمت بنزین برای همه مشتریان، باید یک فرآیند تدریجی طی شود.
فرآیند پیشنهادی به این‌گونه است که نرخ پله دوم (بنزین آزاد) معادل قیمت تمام‌شده یا صادراتی و نرخ پله اول (بنزین یارانه‌یی) ارزان‌تر قرار داده می‌شود. در سال اول لازم است میزان الگوی مصرف ماهانه به‌گونه‌یی تعیین شود که مصارف «اکثریت مردم» با نرخ ارزان‌تر تامین گردد تا فشار آزادسازی قیمت کاهش یابد.
با تعدیل تدریجی الگوی مصرف در طی چند سال، به‌تدریج نقش بنزین ارزان کم‌رنگ خواهد شد و فروش بنزین آزاد بر بنزین یارانه‌یی پیشی می‌گیرد. در پایان این فرآیند می‌توان نرخ فروش بنزین داخلی را به‌طور کامل آزاد و حتی شناور کرد. گرچه آزادسازی قیمت سوخت و حتی خصوصی‌سازی توزیع و فروش آن در نهایت مطلوب است اما تجربه کشور نشان می‌دهد که اصلاح دفعی قیمت‌ها عملا میسر نیست.
از این رو لازم است برای تحقق اهداف قانون هدفمند کردن یارانه‌ها که در بند۴ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی نیز مورد تاکید قرار گرفته است، فرآیندهای تدریجی پیشبینی و اجرا شود. شیوه قیمتگذاری پلکانی به همراه کاهش تدریجی الگوی مصرف ماهانه، شیوه‌یی است که می‌تواند در طول چند سال، زمینه را برای آزادسازی کامل قیمت و پس از آن خصوصی‌سازی توزیع و فروش سوخت فراهم کند.
