گروه تشکل‌ها| سمیه سایش|
از ابتدای انقلاب اسلامی تاکنون اتاق بازرگانی به عنوان مهم‌ترین تشکل بخش خصوصی در عرصه اقتصادی حضور داشته است. براساس قانون اتاق بازرگانی مشاور 3 قوه بوده است پس هر زمان از دانسته‌های این مشاور استفاده شد شاهد شکل‌گیری فضایی مناسب و قوی به سود بخش خصوصی بودیم و هر زمان اعتقاد قوای سه‌گانه به اتاق بازرگانی کاهش پیدا کرد این نهاد به حاشیه رفت. پارلمان بخش خصوصی امروز شاهد حضور پنجمین رییس خود بر کرسی ریاست است، هرچند که این رییس پس از یک وقفه 14ماهه مجددا بر کرسی خود تکیه زده است اما واقعیت این است که شرایط یک سال و نیم پیش با امروز کاملا متفاوت است. در حقیقت هر زمان که به تحلیل کارنامه روسای اتاق‌های بازرگانی پرداخته شده است بحث‌ها کاملا فرد‌محور بود در حالی که برای شناسایی عملکرد هر کدام از روسا باید به شرایط و دورانی که در آن به ریاست پرداخته‌اند توجه داشت. همان‌گونه که شرایط برای شافعی امروز با شافعی قبل از برجام متفاوت بود در دوران خاموشی نیز دوره جنگ با دوره سازندگی و حتی اصلاحات تفاوت‌های اساسی داشت. بر همین اساس نگاهی به فضای در اختیار هر رییس و استفاده آنها از موقعیت خود انداخته شده است.
خاموشی جوان و حفظ اتاق
بی‌شک در کلی‌ترین نگاه باید دوران ریاست علینقی خاموشی را به دو دوره تقسیم کرد. دوره جنگ و شرایط خاص آن و دوره سازندگی و اصلاحات. حتی رفتار خاموشی نیز در این دوران نیز تفاوتی اساسی داشت. با انقلاب اسلامی و تغییرات اساسی در نظام اقتصادی، ماهیت وجودی نهادهایی مانند اتاق بازرگانی زیر سوال بود. اگر پای صحبت ریش سفیدان اتاق بازرگانی بنشینید هنوز از خاطرات فرمان امام و حضور جمعی از بازاریان سنتی در اتاق بازرگانی سخن می‌گویند. گذشته از اینکه چه کسانی با این حکم به اتاق بازرگانی آمدند مساله تایید شدن نهادی مانند اتاق بازرگانی از مهم‌ترین اتفاقاتی بود که با این حکم صورت گرفت.
اتاق در دوران پس از انقلاب اسلامی و به ویژه دوران جنگ تحمیلی با دو مشکل اساسی روبه‌رو بود. مشکل اول نگاه منفی به مساله سرمایه‌داری در فضای پس از انقلاب بود. واقعیت این است که در هر اقتصاد صاحبان کسب و کار و سرمایه‌دارها بخش مهمی از رشد اقتصادی هستند اما در فضای ملتهب پس از انقلاب شاهد برخورد با بسیاری از سرمایه‌دارانی بودیم که جنبه سیاسی نداشتند. در فضایی که شاهد مصادره اموال بسیاری از فعالان اقتصادی بودیم اتاق بازرگانی به عنوان مهم‌ترین تشکل صاحبان سرمایه مجددا آغاز به کار کرده بود و قرار بود این نهاد در مقابل نگاه غیرسرمایه‌داری موجود در جامعه بیاستند.
دومین مشکل اساسی اتاق بازرگانی در آن دوران کمبود منابع بود. بسیاری از منابعی که در حالت عادی صرف بهبود وضعیت اقتصادی می‌شد برای جنگ در حال هزینه شدن بود. همچنین بسیاری از ساختارهای اقتصادی به‌دلیل شرایط فورس ماژور جنگی مجبور بود که به شکل دیگری تغییر کند. با در نظر گرفتن این شرایط احیای اتاق بازرگانی و حفظ آن مهم‌ترین دستاورد خاموشی در سال‌های اولیه پس از انقلاب و 8سال دفاع مقدس بود. شاید اگر مدیریت صحیحی در اتاق بازرگانی وجود نداشت در پایان جنگ تحمیلی شاهد وجود این تشکل مهم بخش خصوصی دیگر نبودیم و شکل‌گیری آن در دهه‌های بعد با هزینه‌های زیادی همراه می‌شد.
دولت سازندگی و اصلاحات و اتاق بازرگانی
اما نگه داشتن اتاق در دوران جنگ هر چند هزینه‌هایی داشت اما سود آن پس از پایان جنگ و با آغاز دولت سازندگی و در ادامه آن اصلاحات برای جامعه بسیار زیاد بود. دوران ریاست‌جمهوری هاشمی‌رفسنجانی آغازی برای طرح‌های اساسی زیربنایی در کشور بود. در این دوران بالاخره بخش خصوصی اندکی فرصت یافت تا در کنار تلاش‌ها برای رشد اقتصادی صدمات دوران جنگ را جبران کند و تا حدی احیا شود. اما مساله بدهی‌های ارزی سنگین ایران به یک مشکل اساسی برای دولت بدل شده بود. دولت‌های مختلف پس از انقلاب اقدام به گرفتن وام‌های ارزی فراوان کرده بودند و حدود 30میلیارد دلار بدهی غیرقابل بازگشت در کشور وجود داشت. این شرایط باعث شده بود که خط اعتباری بانک‌های کشور بسته شود.
شاید مهم‌ترین کارکرد اتاق بازرگانی در دوران سازندگی که در دولت بعد نیز ادامه پیدا کرد مربوط به حل مشکل بدهی‌های ارزی و گشایش خطوط اعتباری باشد. لابی‌های گسترده و مذاکرات طولانی علینقی خاموشی باعث باز شدن خطوط اعتباری برای فعالان بخش خصوصی می‌شد و بانک مرکزی با کمک اتاق بازرگانی موفق شد بر یکی از مهم‌ترین بحران‌های اقتصادی پس از انقلاب غلبه کند. با کمک اتاق خطوط اعتباری جدید بانک مرکزی موفق به استمهال بدهی‌ها شد و این خطوط اعتباری نقش مهمی در افزایش نرخ رشد اقتصادی داشتند. هرچند که رابطه ضعیف علینقی خاموشی و رسانه‌ها باعث شد که نقش اتاق بازرگانی در این مساله کمتر دیده شود اما بی‌شک یکی از مهم‌ترین خدمات اتاق بازرگانی به کشور در آن دوران اتفاق افتاد.
با روی کار آمدن دولت اصلاحات و مشکلاتی که میان وزارت وقت بازرگانی و علینقی خاموشی وجود داشت کمتر شاهد شکل‌گیری ارتباطی قوی میان آنها هستیم. حضور چهره‌های اصلاح‌طلب در اتاق بازرگانی هرچند منجر به تحولاتی مانند تشکیل اتاق بازرگانی تهران شد اما در عمل فرصت زیادی به اتاق ایران و علینقی خاموشی داده نمی‌شد. با این وجود نقش پررنگ اتاق ایران در تدوین طرح‌های اقتصادی مانند طرح کارگاه‌های زیر 10نفر که از قانون کار مستثنی شدند تا حد زیادی باعث رشد اقتصادی کشور شد.
نهاوندیان، مرد ارتباط با مجلس
دومین رییس اتاق بازرگانی ایران محمد نهاوندیان بود. مردی از جنس دولت و دانشگاه که در ابتدای دولت مهرورزی به ریاست اتاق بازرگانی ایران دست یافت. دیدگاه‌های نهاوندیان و دولت احمدی‌نژاد چندان با همدیگر همخوانی نداشت. به همین دلیل کم کم اتاق بازرگانی نقش یک منتقد جدی اقتصادی را به خود گرفت. به‌ویژه حضور چهره‌های اصلاح‌طلب و دولتی سابق این نقش را پررنگ‌تر کرد.
اما نهاوندیان به دنبال روش جایگزینی برای نقش آفرینی بود. بر اساس قانون اتاق بازرگانی، این نهاد به جز دولت مشاور قوه قضاییه و مقننه نیز محسوب می‌شود. همین موضوع دستمایه ارتباط قوی میان نهاوندیان و مجلس شورای اسلامی شد، ارتباطی که با حضور علی لاریجانی در راس مجلس بسیار پررنگ‌تر گشت. اگر خاموشی فضای تلاش خود را از ناحیه دولت دریافت می‌کرد اما نهاوندیان بیشترین ابتکار عمل را در قوانین مجلس به دست آورد.
برنامه پنجم توسعه و قانون بهبود مستمر فضای کسب وکار از مهم‌ترین قوانینی بود که به سود اتاق بازرگانی نوشته شد. با تصویب دریافت یک در هزار فروش کلیه بنگاه‌های عضو اتاق بازرگانی عملا منابع مالی اتاق بازرگانی چند برابر شد. یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی بعدها نقل می‌کرد که ما خودمان باورمان نمی‌شود که در چه فضایی چنین امتیازاتی به اتاق بازرگانی داده شد.
اما نگاه متفاوت نهاوندیان نسبت به خاموشی در روش ساماندهی اتاق نیز نمود کامل پیدا کرد. بر این اساس ساختار سازمانی اتاق شدیدا حالت یک وزارتخانه دولتی را پیدا کرد. منابع مالی سرشار باعث شد که نهاوندیان بتواند ساختاری عریض و طویل اما نه چندان کارآمد را در اتاق ایجاد کند که نمونه‌های آن را در نهادهای مختلف دولتی دیده‌ایم. در نهایت تغییر دولت کافی بود که این مدیر ارشد دولتی به خانه قدیم خود مراجعت کند و این‌بار در سمتی حساس‌تر و در کنار رییس‌جمهور حضور پیدا کند.
شافعی، مردی از جنس بخش خصوصی
دوران مدیریت شافعی بسیار کوتاه بود. دورانی که اکثریت آن در زمان نهاوندیان طی شده بود و از سوی بسیاری از فعالان اقتصادی به عنوان یک دوره کوتاه گذار به آن نگاه می‌شد. با وجود این چند تغییر اساسی از یادگاری‌های دوره اول شافعی است. در دوره اول شافعی دولت تدبیر و امید بر سر کار بود اما این دوران مصادف با دوره جبران اشتباهات اقتصادی دولت مهروزی شده بود. همچنین مذاکرات در حال انجام بود و تحریم‌ها سخت‌ترین حالت را به خود گرفته بود. چنین شرایطی و زمان کوتاه عملا اجازه حضور پررنگ شافعی در مسائل اقتصادی را نمی‌داد اما در عوض شاهد تغییرات اساسی در ساختار اتاق به اندازه همان مدت کوتاه بودیم.
برای نخستین بار در تاریخ اتاق بازرگانی تفریغ بودجه اتاق فرصت یافت تا با بررسی کامل هیات نمایندگان به تصویب برسد. در حقیقت آغاز شفاف‌سازی‌های مالی در اتاق از مهم‌ترین کارهای غلامحسین شافعی است. همچنین ساختار سنگین اتاق می‌رفت که چابک‌تر شود و بیشتر حالت یک نهاد بخش خصوصی را پیدا کند. شافعی که خود از بدنه بخش خصوصی بود ارتباط بسیار خوبی با هیات نمایندگان برقرار کرد و تقریبا همیشه در دسترس اعضای هیات نمایندگان قرار داشت. همچنین وی ارتباط مناسبی با تمام تفکرات موجود در اتاق برقرار کرد تا گروه‌بندی‌ها را تا حد زیادی کاهش دهد. در حقیقت بهبود وضعیت ساختار اتاق ثمره مهم نخستین رییس کاملا خصوصی اتاق بازرگانی بود.
جلال‌پور و کارهای ناتمام
هرچقدر دوران شافعی با مشکلات همراه بود در مقابل در دوران محسن جلال‌پور فضا برای وی باز بود. همزمانی ریاست جلال‌پور با مساله برجام و روی خوش دولت تاریخی‌ترین فرصت را برای جلال‌پور فراهم کرد که در این 14ماه کمتر از آن استفاده شد. جلال‌پور در اکثر سفرها همراه رییس‌جمهور و وزیر امور خارجه بود. در اکثر جلسات مهم دولتی از وی دعوت می‌شد و با روی کار آمدن مجلس جدید بارها شاهد سخنرانی وی در صحن علنی بودیم. در حقیقت برای نخستین‌بار بود که تا این حد به اتاق بازرگانی میدان داده شد. اما در مقابل انتقادهای زیادی از عدم کارایی سفرها پس از برجام وجود دارد. اکثریت قراردادها به سود بخش دولتی و خصولتی بسته شد و با این بهانه که بخش خصوصی ضعیف‌تر از آن است که در قراردادها دخالت کند عملا هیچ گزارشی از میزان قراردادهای بخش خصوصی که با کمک اتاق بسته شد ارائه نشد.
در مجلس نیز دخالت‌های اتاق بازرگانی در بحث‌های سیاسی مانند ریاست کمیسیون‌های اقتصاد و صنایع عملا باعث تیره شدن رابطه اتاق با بخشی از بدنه مجلس شورای اسلامی شد بطوری که پس از استعفای جلال‌پور مجلس ضمن انتقادات فراوان بحث تحقیق و تفحص از اتاق بازرگانی را مطرح کرد.
اما شاید مهم‌ترین برنامه جلال‌پور که خود از آن به عنوان ماموریت ناتمام نام می‌برد مربوط به تغییر ساختار اتاق بازرگانی بود؛ که بر این اساس پارلمان بخش خصوصی را از یک تشکل صنفی به نهادی دولتی با مدیریت بخش خصوصی تبدیل می‌کرد و عملا ساختاری متفاوت را در اتاق ایجاد می‌کرد. بر اساس طرح جلال‌پور بسیاری از تشکل‌ها از بالا و به صورت دستوری ایجاد می‌شد در حالی که تاکنون ایجاد تشکل‌ها از پایین و توسط اعضا صورت گرفته است. خود جلال‌پور مهم‌ترین ضعف دوران خود را عدم بهبود وضع بنگاه‌ها و حل نشدن بحث رکود
اقتصادی می‌داند.
شافعی و دوران جدید
نمی‌توان درباره کارنامه پنجمین رییس اتاق بازرگانی قضاوتی داشت. با وجود آنکه 2هفته از انتخاب شدن وی گذشته است اما عملا 5روز کاری وی در اتاق بازرگانی مستقر بوده است. این دوره با دوران قبلی شافعی کاملا متفاوت است. هرچند فضای مساعد پس از برجام وجود ندارد اما هنوز فضا بسیار از دوران اول وی بهتر است. با این وجود نزدیکی به زمان انتخابات ریاست‌جمهوری و بخش مهمی از عملکرد اتاق بازرگانی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. به همین دلیل شافعی در این دوران فرصت کمی دارد تا از فضای ایجاد شده استفاده کند.
بدون شک برای سنجیدن عملکرد هر رییس باید فضایی که در آن به ریاست پرداخته است مورد بازبینی قرار گیرد و با وجود تمام تنگناهای اقتصادی و مساله رکود هنوز فضای مناسبی برای نقش‌آفرینی اتاق بازرگانی در اختیار شافعی است که باید دید از آن چگونه بهره خواهد برد.
