شرایط خاص اقلیمی کشور در کنار کمتوجهی درحوزه برنامهریزی در جهت رعایت الگوی مصرف آب در بخشهای مختلف به خصوص کشاورزی در طول سالهای گذشته، هماکنون ایران را با تنش آبی و بحران خشکسالی مواجه کرده است، بحرانی که مقابله نکردن جدی با آن حداکثر تا سه دهه دیگر بطور کامل کشور را در بر خواهد گرفت. خشکسالی و کمبود آب در ایران به دلیل شرایط خاص جغرافیایی کشورمان که در منطقه نیمه خشک واقع شده است یک واقعیت اقلیمی است و با توجه به روند روزافزون نیاز بخشهای مختلف از جمله کشاورزی و صنایع به آب این مشکل شدیدتر نیز خواهد شد. بطوریکـه بـر اسـاس گزارش موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی از موسسـه بینالمللـی مدیریـت آب (IWMI)، کشور ایـران بـرای حفـظ وضـع فعلـی خـود تا سـال 2025 بایـد بتوانـد 112درصد بـه منابـع آب قابـل اسـتحصال خـود اضافه کند، که البته این بـا توجه به پتانسـیلها و نیازهـای روزافـزون بخشهای کشـاورزی، شـرب، صنعـت و حفاظت از سـایر منابع زیسـتی بسـیار مشـکل اسـت. بنابراین در چنین شـرایطی یکـی از راهکارهای موثـر و عملی اسـتفاده بهینـه و صرفه جویی در مصـرف آب به خصوص بخش کشاورزی است که مدیریـت مصـرف آب در این
بخش در حفظ و صیانت از ذخایر آبی بسیار موثر و راهگشا است. موضوعی که البته مورد تاکید دکتر هدایتالله فهمی مدیرکل دفتربرنامهریزی آب و آبفای وزارت نیرو در گفتوگو با خبرنگار گروه علمی ایرنا است، وی معتقد است: اگر فقط 10درصد از آب مورد استفاده در بخش کشاورزی که به گفته وی بین 90 تا 92میلیارد مترمکعب است صرفه جویی شود معادل 20 سد بزرگ کشور ذخیرهسازی آب صورت خواهد گرفت. این مقام مسوول با ابراز نگرانی نسبت به میزان واقعی کسری مخازن آبهای زیرزمینی کشور، گفت: درحال حاضرمیزان واقعی کسری مخازن آبهای زیرزمینی معادل 9میلیارد مترمکعب است و در صورت ادامه این روند ظرف حداکثر سه دهه آینده آبخوانهای کشور به صورت کامل خشک خواهند شد، فاجعهیی ملی که یک یا دو دستگاه و حتی قوه مجریه به تنهایی و بدون همکاری سایر قوا نمیتواند از بروز آن جلوگیری کنند.
به گزارش ایرنا، سفره آب (aquifer) یا همان آبخوان قسمتی از پوسته زمین است که سوراخها یا خلل و منافذ سنگهای آن به دنبال بارندگیهای ممتد از آب اشباع شده است و با رسیدن به سطح غیرقابل تراوشی مانند سنگهای رسی در همان جا متوقف و به شکل چشمهسارهای مختلفی در سطح زمین آشکار میشود.
خشک شدن ذخایر آبی با کشاورزی غیرعلمی
به گفته این مقام مسوول در حال حاضر از حدود 600 محدوده دشتهای مطالعاتی کشور، حدود 355 (58درصد) از آبخوان دشتهای کشور واقع در حدود مطالعاتی بحرانی و بحرانی ممنوعه است و دشتهای مربوط به 254 محدوده مطالعاتی در حالت تعادل بوده که تعدادی از این دشتهای در حالت تعادل، فاقد پتانسیل بهرهبرداری مناسب است. فهمی متوسط اضافه برداشت از آب زیرزمینی حدود 6میلیارد مترمکعب عنوان کرد و افزود: به صورت تجمعی اضافه برداشتی برابر 200میلیارد مترمکعب در طول 40ساله اخیر از منابع آب زیرزمینی اتفاق افتاده است.
وی با بیان اینکه، کمآبی در کشورمان تاثیرات نامناسبی براشتغال مردم در برخی حوضهها داشته است، به خطرافتادن معیشت مردم در پایاب زاینده رود، تعطیل شدن کشتیرانی درکارون و نابودی کشاورزی در برخی از روستاهای استانهای فارس و کرمان و یزد دراثر خشک شدن قنوات و چاهها و حتی مهاجرت ساکنین برخی از روستاها را بیانگر نقش قوی آب در حوزه اقتصاد دانست.
به گفته فهمی بیش از یک دهه است که کشور با خشکسالی بیسابقه دست و پنجه نرم میکند، به گونهیی که بر اساس آمار بارندگیهای 250 میلی متری کشور به 205 میلی متر رسیده و میزان آب تجدیدپذیر نیز از 130 میلیارد مترمکعب به 100 میلیارد مترمکعب کاهش داشته است که از این مقدار بین 90 تا 92 میلیارد مترمعکعب آن صرف بخش کشاورزی میشود.
مدیرکل دفتربرنامهریزی آب و آبفای وزیر نیرو نبود الگوی بهینه مصرف آب در بخشهای کشاورزی، شرب و صنعت را پدیدهیی خطرناک دانست که در 30سال گذشته شایع شده است و با افزایش جمعیت در سه دهه گذشته این مساله تشدید شده و میانگین مجموع مصرف آب کشور به 100میلیارد مترمکعب افزایش یافته است.
اوضاعی بحرانی که از ورود ایران به تنش آبی حکایت دارد و نشانههای اجتماعی این بحران در برخی نقاط کشور نمایان شده است.
راهبردهای تدوین سیاستهای آب کشاورزی
مدیرکل دفتر برنامهریزی کلان آب و آبفای وزیر نیرو همچنین با تاکید براینکه، سیاستهای آب کشاورزی باید مبتنی بر سندهای خاک، آب، امنیت غذایی و انرژی کشور تدوین شود، گفت: پیادهسازی سیاستها و تصمیمات اتخاذ شده در بخش آب در کشور بایستی به صورت ویژه و جدی مورد توجه قرار گیرد. فهمی گفت: حذف کشت برخی از محصولات آب براز جمله برنج جز استانهای شمالی، تکمیل زیر ساختهای لازم برای آبیاری بهینه، تسریع در مدرنسازی و انتقال تکنولوژی کشاورزی و همچنین مدیریت صحیح الگوی کشت در کنار آبیاری قطرهیی و توسعه کشت گلخانهیی، میتواند از جمله اصلیترین برنامههای حوزه کشاورزی در حفظ و حراست از منابع آب کشور باشد. وی اظهارکرد: هماکنون سیاستها و سند آب بر مبنای میزان آب تجدید پذیر (سطحی، زیرزمینی) و همچنین آبهای غیرمتعارف (بازیافت فاضلاب، آبشیرینکن و...) در سطح هر دشت و رودخانه و با در نظر گرفتن آب برای محیط زیست و حفظ چرخه هیدرولوژی توسط وزارت نیرو تدوین و اعلام میشود. فهمی با بیان اینکه، راهبرد امنیت غذایی با توجه به مزیتهای اقتصادی محصولات کشاورزی، آب مجازی و تجارت آن و ارزش محصولات به ازای هر واحد آب مصرفی و کشتهای
فراسرزمینی تدوین شده است گفت: تجارت آب مجازی (میزان آب بهکار رفته در یک واحد محصول کشاورزی) و ارزش آن توسط وزارت جهاد کشاورزی تعیین گردیده و محدودیت بر آن برای هر دشت اعلام میشود. وی، توسعه کشتهای آبی پاییزه، صرفه جویی در مصرف آب با جایگزینی کاشت محصولات با طول عمر کوتاهتر مثل ذرت و سیب زمینی با واریتههای زودرس، جلوگیری از استفاده آبیاری به روش بارانی در مناطق با رطوبت کمتر از 60درصد، توسعه کاشت نشاء بهجای بذر، تهیه نقشه کاداستر ملی اراضی کشور، تدوین برنامه هماهنگی آب و خاک و رفع تناقضات آماری، تهیه سند راهبردی مدرنسازی در بخش کشاورزی، انجام مطالعات جامع آمایش با محوریت آب و همچنین تاکید بر یکپارچهسازی و جلوگیری از خرد شدن اراضی فعلی را از مهمترین راهکارهای حفظ منابع آبی کشور در بخش کشاورزی دانست.
فهمی همچنین پیادهسازی و به روز رسانی سند ملی آب کشاورزی، تعیین سیاستهای کشت متناسب با تخصیص آب در حوضههای آبریز، تهیه و اجرایی نمودن الگوی کشت بهینه برای کل دشتهای کشور و توجه به آب مجازی، پرهیز از استفاده از آبهای شور و لب شور در کشاورزی، جلوگیری از تغییر کاربری اراضی خوب کشاورزی، تدوین و پیادهسازی برنامههای هماهنگ آب و خاک از دیگر راهکارهای مبارزه با خشکسالی عنوان کرد.