گسل‌های اصلی، تخریب‌های گسترده‌تری نسبت به گسل‌های فرعی دارد
گروه راه و شهرسازی نیره خادمی
زلزله بزرگ تهران دیر و زود دارد، اما سوخت و سوز ندارد. چون این کلان‌شهر ایران از 40 سال قبل به عنوان یکی از 10 شهر ریسک‌پذیر دنیا به لحاظ وقوع زلزله شناخته شده است. آن طور که رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی می‌گوید: طبق بررسی‌های این مرکز اگر زلزله محتملی که انتظار آن را داریم، رخ دهد حدود 200 هزار ساختمان در نیمه جنوبی تهران جز ساختمان‌هایی که روی گسل قرار دارند، تخریب خواهد شد و این تخریب نیز به‌طور تقریبی یک میلیون نفر را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
مطالعاتی که تا پیش از این درباره برآورد خطر زلزله درشهر تهران انجام شده بود تنها بر مبنای گسل‌های شناخته شده شمال و جنوب تهران بود و گسل‌های داخل شهر کمتر مورد توجه قرار گرفته شده بود اما مطالعات ثانویه سازمان زمین‌شناسی کشور گسل‌های بزرگ و پنهان در شهر تهران را نیز با استفاده از روش اندازه‌گیری کمی شناسایی کرده است.
برهمین اساس اوایل تیر ماه گذشته نقشه‌های پهنه‌های گسلی در محدوده شهر تهران با همکاری شهرداری تهران، دستگاه‌های دولتی و نهادهای مسوول خدمات حیاتی شهر (ادارات آب، برق، گاز و...) تهیه و سرانجام پس از بلاتکلیفی ۱۲ساله ابلاغ شد تا پس از تصویب نهایی در شورای عالی معماری و شهرسازی کشور طبق آن الزامات خاصی برای ساخت و ساز در پهنه گسل‌ها در نظر گرفته شود. اکنون ابتدا لازم است بدانیم وضعیت تهران با توجه به نقشه‌های پیشین گسل‌های تهران چگونه بوده است. طبق سخنان علی بیت‌الهی تنها روی بخشی از گسل‌های شمال تهران 4هزار ساختمان وجود دارد که اخیرا نیز ساخته شده‌اند و در این شرایط بهترین موضوعی که می‌تواند از صدمات زلزله کم کند، آگاه شدن مردم و مسوولان برای جلوگیری از ادامه ساخت و ساز با وضعیت پیشین است.
او به وضعیت تهران در زمان وقوع زلزله اشاره کرده و به «تعادل» می‌گوید: وقوع زلزله و خطرات آن در تهران موضوع مهمی است که باید به آن توجه شود. طبق کل استانداردهایی که در دنیا وجود دارد، شهر تهران جزو 10 شهر بسیار بزرگ با ریسک بسیار بالا درباره وقوع زلزله است. اگر زلزله محتملی که ما انتظار آن را داریم، رخ دهد حدود 200 هزار ساختمان تخریب خواهد شد که با توجه به اینکه ممکن است هر ساختمان بیش از یک واحد داشته باشد و در هر یک از واحدها هم یک دو یا سه نفر ساکن باشند بنابراین اثر‌پذیری از این تخریب کم نیست، مردم زیادی را تحت تاثیر قرار می‌دهد و ممکن است کشته یا مجروح زیادی نیز داشته باشد که برآورد ما از تلفات و مجروحان به‌طور تقریبی یک میلیون نفر است.
رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با ابراز نگرانی از روند ساخت و ساز در تهران توضیح می‌دهد: متاسفانه طی 40 سال اخیر روند ساخت و ساز رشد بسیار زیادی در پایتخت داشته است به عنوان مثال روی 15کیلومتر از خط گسل شمال شرق تهران روی زمین شکسته شده، ساختمان‌های بسیار بزرگ و بلند مرتبه ساخته شده است. بررسی تصاویر ماهواره‌یی نشان می‌دهد که روی بخشی از گسل شمال تهران حدود 4هزار ساختمان ساخته شده که این اتفاق برای سال‌های اخیر است و اتفاقا این زمین‌ها از گران‌ترین زمین‌های شهر تهران به حساب می‌آیند.
بیت‌الهی درباره نقشه پیشین گسل‌های تهران می‌گوید: حدود 40 سال قبل گسل‌های تهران توسط سازمان زمین‌شناسی به نقشه در آمد و تعیین شد. آن زمان یکی از استادان بین‌المللی زمین‌شناسی زلزله را به نحو خیلی پر خطر‌تری اعلام و حتی بیان کردند که با این گسل‌ها خطر وقوع زلزله در تهران بسیار محتمل است. ما در شمال پایتخت گسل شمال تهران را داریم و کمی بالاتر از آن گسل مشا و فشم وجود دارد که اگر این گسل‌ها فعال شوند، آثار مخرب آن را در تهران خواهیم دید. در مناطق جنوبی تهران گسل شمال و جنوب ری را داریم و پایین‌تر از آن گسل کهریزک وجود دارد که گسل‌های اصلی هستند. همچنین گسل داوویه، تپه‌های عباس‌آباد، گسل فرمانیه و برج میلاد که دقیقا بالای منطقه گیشا هست از دیگر گسل‌های تهران است.
او با اشاره به تدقیق نزدیک 50 گسل‌های ریز و درشت در نقشه گسل‌های تهران می‌افزاید: اما اینها مواردی است که روی سطح زمین وجود داشته و مدفون نبوده است که توانسته‌ایم آنها را شناسایی کنیم اما گسل‌هایی هم وجود دارد که زیر خاک مدفون هستند و امکان تشخیص آنها وجود ندارد. رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اعلام این مطلب که نقشه‌های گسل‌های تهران در ماه گذشته با همکاری سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهرداری تهران در کارگروه زلزله تدقیق شده است می‌گوید: نقشه این گسل‌ها نسبت به گسل‌هایی که قبلا تعیین شده بود، وضعیت بسیار بهتری دارد.
آیین‌نامه 2800 مرجع برای ساخت و ساز
نقشه‌های پهنه گسل‌های تهران در عمل می‌تواند چه کاربردی داشته باشد؟ بیت‌الهی در این باره می‌گوید: ما 12 سال منتظر تدقیق این نقشه‌ها بودیم و اکنون با حمایت ریاست مرکز تحقیقات این اتفاق افتاد. اکنون در آیین‌نامه ویرایش چهارم محتوای بحث‌های مربوط به گسل‌بندی به این صورت است که ساخت و ساز در حریم گسل‌ها به ویژه ساخت و سازهای مهم مانند بیمارستان، مدارس مراکز دولتی و حتی برج‌های بلند ممنوع است. بنابراین مشکل مهندسان و کاربران در این زمینه حل شد. در واقع کاربرد قضیه این بود که در آیین‌نامه 2800 به عنوان نخستین مقطع ویرایش چهارم ضوابط ساخت و ساز مقاوم در برابر زلزله مشخص شد و کلیه مهندسان موظفند تا این ضوابط و استانداردها را از روی آن پیاده کنند.
این آیین‌نامه مرکز تحقیقات راه و شهرسازی هر 5 سال یک بار تهیه، تدوین و بازنگری می‌شود که برای کلیه مهندسان عمران به صورت یک کتاب مرجع است. البته این موضوع یک بحث حقوقی است که از زمانی که توسط هیات دولت برای کلیه جامعه مهندسان ابلاغ می‌شود اگر از سوی مهندسان رعایت نشود، برای آنها مساله حقوقی ایجاد می‌کند.
برای خانه‌های موجود نمی‌توان کاری کرد
نقشه گسل‌های تهران با حمایت سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، کمک شورای شهر، سازمان زمین‌شناسی و پژوهشگاه زلزله و سایر صاحب‌نظران این موضوع به تصویب رسیده است اکنون آن طور که این مقام دولتی می‌گوید: نقشه گسل‌ها را همراه نامه‌یی به دبیر شورای عالی معماری و شهرسازی کشور فرستاده‌ایم و اکنون نیز در جلسات فنی این شورا از ما دعوت شده است تا توضیح بیشتری در این باره ارائه دهیم که که در نهایت با مصوبه آن این مساله ضابطه‌مند شود. او با نام بردن از چهار اقدام مهم کاربردی که در این نقشه‌ها دیکته شده است، می‌افزاید: اول اینکه ساخت و سازهای مهم و همچنین ساختمان‌های 12 طبقه به بالا در حریم گسل‌های اصلی به‌طور کلی ممنوع است.
دوم موضوع شریان‌های حیاتی لوله‌های نفت، گاز، بزرگراه‌ها، ارگان‌ها و سازمان‌های مرتبط است. لازم است در محل تقاطع لوله‌های نفت و گاز یا بزرگراه‌ها که روی این گسل‌ها قرار دارند، تمهیدات مهندسی مناسبی در نظر گرفته شود که لوله‌های انعطاف‌پذیری لازم را در مقابل جابه‌جایی‌ها داشته باشد تا در زمان زلزله قطع نشود.
همچنین ساخت بزرگراه‌ها و در کل شریان‌های حیاتی در حریم این گسل‌ها باید مقاوم‌سازی بهتری شود. مورد دیگر در مورد ساخت و سازهای مسکونی است که باید طبق ضوابط ساخت و ساز بر اساس آیین‌نامه 2800 رعایت شود. اما در مورد خانه‌های موجود که در حریم گسل‌ها هستند قضیه را مسکوت گذاشتیم چون موضوع بسیار پیچیده است و نمی‌شود برای آن کاری کرد. با وجود این اگر همین ضوابط را از همین حالا رعایت کنیم در 20 سال آینده می‌تواند تاثیر بسیار خوبی در برابر آسیب‌پذیری زلزله داشته باشد.
موضوع چهارمی هم که در این نقشه‌ها مطرح شد این بود که سازمان زمین‌شناسی کشور مکلف شد تا امر تدقیق گسل‌ها را به صورت کاری مستمر نه تنها در تهران بلکه در شهرهای دیگر انجام دهد چون ما نمی‌توانیم بگوییم با تدقیق یک‌باره کار تمام شده است.
رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی درباره ضمانت اجرایی نقشه گسل‌های تهران توضیح می‌دهد: وقتی شورای عالی معماری مصوبه را ابلاغ کند، ابلاغ عین قانون است و شهرداری‌ها موظف هستند آن را مانند طرح تفصیلی تهران اجرا کنند. اما اگر از سال‌های گذشته تاکنون در این زمینه تخلفاتی انجام شده به این دلیل بوده است که در قانون و مصوبه‌یی در این باره نداشته‌ایم که نهاد یا سازمانی بخواهد در برابر آن مسوول باشد یا بر خلاف آن عمل کند. در کل نهاد ناظر بر اجرای این قانون شورای عالی معماری و شهرسازی کشور است.
علی بیت‌الهی نحوه اجرای این مصوبه در شهرداری را این‌گونه توصیف می‌کند: معاونت معماری و شهرسازی شهرداری تهران به عنوان مجری این قانون باتوجه به نقشه‌ها پروانه می‌دهد و اگر تقاضایی برای ساختمان‌های مهم در این حریم‌ها وجود داشته باشد به آنها مجوز داده نمی‌شود.
البته امر بسیار نادری است که شهرداری تهران بخواهد در این زمینه تخلف کند چون این نهاد به همراه شورای شهر تهران در همه مراحل تدوین پهنه‌های گسلی همکار ما بوده است ضمن اینکه شورای شهر به عنوان یک نهاد نظارتی در این زمینه می‌تواند، نظارت کند.
تفاوت گسل‌های اصلی و فرعی
چندی قبل پیروز حناچی، دبیر شورای عالی معماری و شهرسازی کشور در گفت‌وگو با «تعادل» از اعلام آمادگی مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی برای تدقیق نقشه گسل‌های فرعی تهران خبر داد. او گفت: «تلاش می‌کنیم که با تدقیق گسل‌ها و اعلام ضوابط ساخت و ساز محدودیت‌ها را برای مردم مشخص کنیم. خوشبختانه مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی هم آمادگی خود را برای ارائه نقشه گسل‌های فرعی اعلام کرده است تا این ضوابط در طرح تفصیلی بنشیند تا در این قسمت‌ها نیز بارگذاری سنگین یا کاربری‌های حساس نداشته باشیم. پیش از این گسل‌های اصلی شناخته شده‌اند در حالی که ممکن است هر گسل اصلی شاخه‌های فرعی نیز داشته باشد.»
اکنون رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در توضیح تفاوت گسل‌های فرعی با گسل‌های اصلی می‌گوید: در تعریف گسل‌ها دو نوع گسل اصلی و فرعی داریم. گسل‌های اصلی گسل‌هایی هستند که می‌توانند زلزله‌های مخرب و بزرگ‌تری را ایجاد کنند و طول آنها بیشتر از 10کیلومتر است اما طول گسل‌های فرعی کمتر از این است. در واقع گسل‌های فرعی در اثر فعالیت گسل‌های اصلی ایجاد می‌شود و شکستگی‌هایی با طول کمتر در نقاطی از گسل‌های اصلی ایجاد می‌شود. گسل‌های فرعی نمی‌توانند زلزله مخرب بزرگی را به وجود بیاورند.
او ادامه می‌دهد: ساخت و ساز در حریم تمام گسل‌هایی که جابه‌جایی داشته باشند، ممنوع است اما گسل‌هایی که در زمان وقوع زلزله جابه‌جایی نداشته باشند به عنوان فعال آنها را در نظر نمی‌گیریم. البته حریم گسل‌های اصلی بزرگ‌تر از حریم گسل‌های فرعی و تقریبا 4 تا 5برابر آن است و چون جابه‌جایی عمقی آن بیشتر است تخریب آنها نیز به همان میزان بیشتر است. به عنوان مثال طول گسل‌های ارتفاعات شمال تهران در حد 120 کیلومتر است و وقتی که شکسته شود، قطعا زلزله‌یی ایجاد می‌کند که اثر آن در طول زیادی قابل مشاهده است.
بیت‌الهی درباره اینکه تاکنون چه میزان از گسل‌های فرعی شناسایی شده‌اند، توضیح می‌دهد: قسمتی از شاخه‌های فرعی گسل‌ها شناسایی شده‌اند و تعدادی از آنها هم روی نقشه گسل‌ها آمده ولی همه آن نیست چه بسا اینکه ممکن است گسل اصلی هم داشته باشیم که چون زیر خاک مدفون است، شناخته نشده‌اند. در همین ارتباط نیز مسوولیت ادامه کار شناسایی را به سازمان زمین‌شناسی داده‌ایم. در کل همه مواردی که گفته شد، یک طرف است و ساخت و ساز مقاوم در برابر زلزله نیز طرف دیگر است و این دو موضوع جمعا می‌تواند بسیاری از خسارت‌ها و تلفات را کم کند.
شناسنامه ایمنی ساختمان تهیه شود
بر اساس برآورد رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اگر زلزله مخرب در تهران اتفاق بیفتد حدود 100 تا 200 هزار ساختمان که بیشتر در نیمه جنوبی شهر تهران بدون کیفیت مهندسی لازم قرار دارند جز ساختمان‌هایی که درحریم گسل‌ها هستند با خسارت مواجه می‌شوند. او می‌گوید: در کل بیش از نصف ساختمان‌های موجود شهر تهران فاقد استانداردهای مقاوم در برابر زلزله است که متاسفانه نواحی پر تراکمی هم هستند. کسی هم که می‌خواهد خانه خریداری کند فقط نباید به نما توجه کند بلکه باید به مقاوم بودن آن را نیز مورد توجه قرار دهد.
از سوی دیگر لازم است تا یکسری استانداردها مانند استانداردی روی کالا هست برای خانه‌ها قابل دسترسی باشد تا فردی که می‌خواهد خانه بخرد از جزئیات فنی و ایمنی آن اطلاع یابد که البته درصدد هستیم این موضوع را در دستور کار قرار دهیم. متاسقانه در شهر تهران یک میلیون و دویست هزار پلاک رسمی داریم که حدود یک‌پنجم آن در خطر هستند.
البته گویا مسوولان فعلا تمایلی به انتشار نقشه گسل‌های جدید تهران ندارند.
بیت‌الهی در این باره توضیح می‌دهد: طبق تعهدی که به شورای عالی معماری داده‌ایم، نمی‌توانیم نقشه گسل‌های شهر تهران را منتشر کنیم چرا که این اقدام می‌تواند امکان سوءاستفاده را در حیطه املاک فراهم کند و ممکن است با انتشار آن مساله از کنترل خارج شود.
او درباره پیش‌بینی زلزله با توجه به این نقشه‌ها می‌گوید: پیش‌بینی زلزله به این صورت که زمان، مکان و چگونگی آن را بتوان حدس زد نه تنها در ایران بلکه در پیشرفته‌ترین کشورها هم امکان‌پذیر نیست. اما نکته‌یی که وجود دارد، این است که خرد لرزه‌های زیادی در ایران رخ می‌دهد، همچنین با توجه به گسل‌های متنوعی که شکستگی و عمق آن مشخص شده است می‌دانیم که مناطقی که این شرایط را دارند، پتانسیل وقوع زلزله در آنها زیاد است و تهران نیز جزو همین مناطق است بنابراین خطر زلزله در آن جدی است.
ضرورت تدقیق گسل‌ها در سایر کلان‌شهرها
شهر تهران در تدقیق نقشه گسل‌ها در اولویت بوده است چرا که این شهر نه تنها پایتخت است بلکه یکی از مهم‌ترین کلان‌شهرهای کشور است اما با وجود این همچنان ضرورت تدقیق نقشه گسل‌ها برای سایر کلان‌شهرهای کشور وجود دارد.
رییس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در این‌باره می‌گوید: قصد ما این بود که در ابتدا تعیین حریم گسل‌های کلان‌شهر تهران را آغاز کنیم تا در نهایت به عنوان نمونه‌یی برای شهرهای دیگر به سایر نقاط کشور تسری پیدا کند چون در شهرهای دیگر هم با خطر زلزله روبه‌رو هستیم. ما نمونه اثر این گسل‌ها را طی سال‌های اخیر در شهر بم دیده‌ایم، بنابراین نادیده گرفتن این گسل‌ها همان‌قدر که در تهران مخرب است در شهرهای دیگر نیز می‌تواند، بسیار مخرب باشد. خطر تخریب شهرهایی چون تبریز، مشهد، کرمان یا شیراز در مواقع زلزله کمتر از تهران نیست و حتما اثر بسیار بالایی دارند. اما هیچ یک از این شهرها نقشه کامل گسل‌ها را ندارند و لازم است که این موضوع را جدی بگیرند.
مرتضی طالبیان، رییس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور نیز پیش از این گفته بود که شهرهای بزرگ ایران از جمله مشهد و تبریز شرایطی مشابه با تهران دارند، اما مشکلی که در تهران وجود دارد تراکم جمعیت، فراوانی ساختمان‌ها با قدمت زیاد و مقاومت کم آنها است که می‌تواند، خطرپذیری آنها را به‌طور فزآینده‌یی افزایش دهد.
