پونه پورامینی- پیمان نوروزی
اهمیت غذا و ارتباط آن با سلامتی انسان بر کسی پوشیده نیست. غذای سالم نه تنها باعث بقای انسان میگردد بلکه با افزودن سطح سلامتی افراد کارایی آنها را در جامعه افزایش میدهد. بنابراین در سالهای اخیر افزایش سطح ایمنی و تغذیهیی غذاها و نیز استفاده از ترکیبات طبیعی به جای ترکیبات سنتتیک و همچنین بهکارگیری غذاهای با خصوصیات فراویژه در تغذیه افراد مورد توجه ویژه قرار گرفته است.
غذاهای فراویژه غذاهایی هستند که به عنوان بخشی از غذای روزانه مصرف میشوند و دارای منافع فیزیولوژیکی و ارزش غذایی بالاتر بوده یا در کاهش احتمال ابتلا به بیماریها موثرند. «بیوتکنولوژی غذایی» در تعریف عام شامل فرآیندهایی میگردد که دانشمندان برای افزایش میزان تولید، ارزش تغذیهیی ایمنی و طعم غذاها بهکار میگیرند. ولی در تعریف خاص «بیوتکنولوژی صنایع غذایی» شاخهیی از بیوتکنولوژی است که در زمینه تولید محصولات غذایی و افزودنیهای غذایی و همچنین ترکیباتی که به عنوان مواد مغذی و غذاهای فراویژه شناخته میشوند تمرکز مینماید.
تغییر در شیوه زندگی و گرایش روز افزون مردم به سمت غذاهای فرآوری شده و همچنین عدم رعایت تنوع در استفاده از گروههای مختلف مواد غذایی، منجر به افزایش نگرانیها در مورد بروز بیماریهای ناشی از کمبود ویتامینها و مواد معدنی شده است. درصد چشمگیری از جمعیت جهان از کمبود ویتامینها و مواد معدنی که معمولاً «ریزمغذی» نامیده میشوند، رنج میبرند. کمبود در ریزمغذیهای ضروری باعث ناتواناییهای یادگیری، عقب ماندگی ذهنی، بازده پایین کاری، نابینایی و مرگ زودرس میگردد. یکی از روشهای غنیسازی عبارت از افزودن یک یا چند ماده مغذی از طریق «مهندسی ژنتیک» به غذای مصرفی متداول است و هدف اصلی غنیسازی، رساندن یک یا چند ماده مغذی بطور دایم و به میزان معین به افراد جامعهیی است که در معرض کمبود این مواد قرار دارند.
غنیسازی مواد غذایی با ریز مغذیها در مقایسه با سایر راهکارهای پیشگیری و کنترل کمبود ریز مغذیها در جامعه، به عنوان ارزانترین و موثرترین راه برای کاهش شیوع کمبود ریزمغذیها در جامعه مطرح است و در بلندمدت، میتواند به صورت پایدار موجب ارتقای وضعیت ریزمغذیها در افراد جامعه شود. محصولات غذایی غنی شده، ریزمغذیهای مورد نظر را بطور ثابت و با میزان معین، در اختیار افراد جامعه گذارده و نیاز آنان را تامین مینماید.
ویتامینA، آهن و ید، سه ریز مغذی مهم در مواد غذایی هستند. «ویتامینA» معمولاً به صورت پیش ویتامینA یا کاروتن در بسیاری از سبزیجات به خصوص هویج، کاهو، اسفناج و گوجه فرنگی وجود دارد. «آهن» در ساختمان هموگلوبین و بسیاری از آنزیمهای موثر در تنفس سلولی شرکت دارد. بدین جهت عنصر نامبرده در انتقال اکسیژن به وسیله هموگلوبین یا ذخیره آن و تنفس سلولی نقش مهمی ایفا میکند. کمخونی فقر آهن، شایعترین کمبود تغذیهیی در جهان است که در حدود نیمی از تمام انواع کمخونی را شامل میشود. «ید» از اجزای متشکله هورمون تیروکسین است که هورمون نامبرده از نظر تنظیم نسبت تبادلات مربوط به انرژی در بدن، رشد و تکامل و متابولیسم بسیاری از عوامل مغذی، وظایف مهمی را به عهده دارد. ناهنجاریهای ناشی از کمبود ید احتمالاً نخستین بیماری تغذیه شناخته شده توسط انسان است. کمبود ید بیشتر به علت نقصان یا فقدان آن در آب اراضی است که با استفاده از آنها انواع غذاهای گیاهی و حیوانی تهیه میشود.
سیستم جهانی تغذیه در توزیع مواد غذایی سالم و مغذی چندان موفق نبوده است، مخصوصا در مناطق محروم، اکثریت مردم فقیر دارای کمبود مواد ریزمغذیها هستند. ماده غذایی ممکن است بطور طبیعی گرفتار کمبود ویتامین یا ماده معدنی شود یا در اثر فرآیند اعمال شده روی آن حداقل قسمتی از این مواد را از دست داده باشد. در این صورت میتوان ویتامین یا ماده معدنی را با استفاده از روشهای مهندسی ژنتیک به ماده غذایی اضافه نمود تا به این ترتیب کمبود یا نقص آن در مواد غذایی جبران شود. در نتیجه غنیسازی محصولات زراعی از طریق مهندسی ژنتیک یک راهحل مقرون به صرفه و همچنین سازگار با محیط زیست است. مهندسی ژنتیک سبب افزایش سطح بتاکاروتن در گیاهان میشود. توسعه و تولید «برنج طلایی» ثابت کرد که توسط مهندسی ژنتیک میتوان کاروتنوئیدها را در گیاهان انتقال یا افزایش داد. اخیرا گزارشهایی درباره افزایش سطح ویتامین Aدر محصولات تراریختهیی مانند: گوجه فرنگی، ذرت، سیبزمینی و خردل منتشر شده است. غنیسازی روش جدیدی برای پیشگیری از کمبود مواد مغذی نیست و بیش از صد سال است که از این روش برای پیشگیری و کنترل عوارض کمبود برخی از ریزمغذیها استفاده میشود. به
عنوان مثال، افزودن ید به نمک برای پیشگیری و درمان گواتر که در اثر کمبود ید ایجاد میشود، از سال ۱۸۳۱ آغاز شده است. کانادا در سال ۱۹۴۴ غنیسازی آرد با ویتامینهای B1 و B2 را آغاز نمود و پس از چهار سال، شیوع کمبود این دو ویتامین در منطقهیی که مردم از نان غنی شده استفاده میکردند، بصورت قابل توجهی کاهش پیدا کرد. در فیلیپین غنیسازی برنج با ویتامین B1 از سال ۱۹۴۷ آغاز شد و مطالعه انجام شده دو سال پس از اجرای طرح نشان داد که مرگ و میر ناشی از بیماری بری بری که بر اثر کمبود این ویتامین ایجاد میشود و میتواند کشنده باشد از ۲۴۰۰۰ نفر در سال ۱۹۴۷ به صفر رسیده است. نمونهیی دیگر از موفقیت اجرای برنامه غنیسازی را میتوان در کشور ونزوئلا مشاهده نمود. کشور ونزوئلا در سال ۱۹۹۳ تمام آرد گندم و ذرت مصرفی را با آهن غنی ساخت و پس از گذشت یکسال و بررسی کودکان در سنین مدرسه نشان داد که کم خونی در آنها در حد قابل توجهی کاهش یافته است.
غنیسازی آرد گندم از حدود ۶۰ سال پیش در کشورهای امریکا و انگلیس اجرا شده است و ریزمغذیهایی مثل آهن، کلسیم و ویتامینهای گروه B به آرد اضافه شده است. از سال ۱۹۹۶، کشورهای مختلف، اسید فولیک را نیز به آرد گندم اضافه کردند. تاثیر اسید فولیک بر کاهش نقایص مادرزادی لوله عصبی، کاهش ریسک بیماریهای قلبی عروقی، کاهش شیوع سرطانها و آلزایمر است که طی مطالعات متعددی به اثبات رسیده است. سابقه غنیسازی در ایران، از سال 1371 با توجه به مشکل کمبود ید و شیوع گسترده گواتر در کشور و با افزودن ید به نمک آغاز شد. در حال حاضر نمک یددار در تمامی نقاط کشور در دسترس قرار دارد.
با اجرای برنامه غنیسازی نمک یددار شیوع گواتر بطور قابل ملاحظهیی کاهش یافته است. در حال حاضر برنامه غنیسازی آرد با آهن و اسید فولیک در کشور با حمایت وزارت بهداشت و بازرگانی به اجرا در آمده است و نان غنی شده در دسترس مردم قرار دارد.
غنیسازی محصولات غذایی توسط مهندسی ژنتیک با افزایش محتوای غذایی و معدنی در محصولات کشاورزی یک رویکرد علمی، منطقی و مقرون به صرفه برای غلبه بر گرسنگی پنهان و مقابله با چالشهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی هم برای کشاورز و هم مصرفکننده نهایی است. در صورت استفاده از محصولات تراریخته حامل ریزمغذیهای ضروری میتوان با هزینهیی کمتر مشکل کمبود این مواد را در جوامع فقیر از بین برد و نیازی به مکملهای غذایی با صرف هزینه بالا نخواهد بود و در نهایت بیماریهای ناشی از کمبود مواد ریزمغذی را در جوامع انسانی کاهش داد.