گروه بنگاه‌ها|
«می‌گویند، گنج‌ها را باید در ویرانه‌ها جست‌وجو کرد.» این ضرب‌المثل قدیمی اشاره به یکی از عجیب‌ترین ویژگی‌های حیات دارد که در آن «موهبت‌ها» در محیط‌های پرفشار گنجانده می‌شوند. مانند مناطق محرومی که معمولا استعدادهای خاص و افراد سختکوش را در خود پرورش می‌دهند. در روزهایی که از توسعه کارگاه‌های کوچک به‌عنوان راه‌حل برون‌رفت از مشکلات ساختاری اقتصاد ایران نام برده می‌شود، بسیاری از کارشناسان به‌دنبال یافتن پاسخی برای این پرسش کلیدی هستند که از چه طریقی می‌توان ایرانیان را به سمت کسب‌وکارهای مولد سوق داد؟ اکثریت قریب به اتفاق افرادی که از طریق راه‌اندازی یک کسب‌وکار کوچک و جمع‌وجور توانسته‌اند در مسیر پیشرفت قدم بردارند روی این نکته اتفاق‌نظر دارند که برای تثبیت یک کسب‌وکار پررونق، استفاده از یک ذهن اقتصادی فعال و نیازسنجی صحیح بازار بیشتر از هر عامل دیگری می‌تواند تاثیرگذار باشد. کافی است داستان افراد موفق در حوزه کارآفرینی را مرور کنید تا با دامنه وسیعی از مواردی مواجه شوید که بدون برخورداری از سرمایه‌های کلان، توانسته‌اند یک کارگاه تولیدی کوچک را ساماندهی کنند. فاطمه خطیبی یکی از همین نمونه‌هاست که در دل یکی
از محروم‌ترین استان‌های کشورمان توانسته کارگاه پرورش کرم ابریشم خود را تاسیس کند و در میان دریایی از ناکامی‌ها و کمبودها، دریچه‌یی به سمت بهبود برای خود و اطرافیانش باز کند. فاطمه خطیبی درباره نحوه ورودش به عرصه پرورش کرم ابریشم، می‌گوید: «خراسان‌جنوبی استانی است محروم که آمار بیکاری در آن بالاست. در خانه ما هم چند نفر بیکار وجود داشت. مدت‌ها به‌دنبال یافتن شغل و دست و پاکردن کاری برای خود و فرزندانم بودم اما کار مناسبی نیافتیم. تا اینکه پدرم پیشنهاد تاسیس یک کارگاه پرورش کرم ابریشم را داد. پدرم زمانی که کشاورز و باغدار بود به‌صورت سنتی و محدود کرم ابریشم هم پرورش می‌داد و به‌همین دلیل به اصول پرورش آن آشنا بود.» داستان موفقیت خانم خطیبی هم مانند بسیاری از کارآفرینان دیگر، از یک محیط پرفشار آغاز می‌شود، محیطی که انگیزه این افراد برای فائق آمدن بر مشکلات را صدچندان می‌کند.
تاریخچه تولید ابریشم
کرم ابریشم یکی از انواع کرم پیله‌ساز است و از آن جهت اهمیت دارد که از آن ابریشم تهیه می‌شود. پیله از ۳۰۰تا ۹۰۰متر ابریشم اولیه تشکیل شده است. این الیاف بسیار نازک هستند. برای تهیه حدود ۵۰۰گرم ابریشم 2 تا 3هزار پیله موردنیاز است. طبق نقل مشهور تاریخی گونه اهلی کرم ابریشم که پرورش آن متداول است تقریبا در 4600سال پیش به‌طور اتفاقی توسط ملکه چین کشف شد. براساس این نقل، ملکه چین هنگام قدم زدن در جنگلی با پیدا کردن پیله‌یی از روی درخت توت و تنیدن تارهای آن دور انگشت خود راز کرم ابریشم را کشف کرد. چینی‌ها راز تهیه ابریشم را سال‌ها مخفی نگه داشتند تا تولید و صادرات انحصاری آن به اروپا و خاورمیانه را دراختیار داشته باشند اما سرانجام چگونگی تولید ابریشم از طریق کرم ابریشم برای مردم دیگر کشورها نیز آشکار شد. با اینکه عده‌یی از مورخان تاریخچه تولید ابریشم در ایران را به عبور جاده ابریشم از ایران مرتبط می‌دانند اما شواهدی در دست است که نشان می‌دهد قبل از این زمان نیز پرورش کرم ابریشم رواج داشته و پارچه ابریشمی از زمان‌های بسیار قدیم در ایران بافته می‌شده است.
درآمدزایی از طریق کارگاه کوچک تولیدی
باوجود اینکه مدت‌هاست بشر تولید الیاف مصنوعی و پلاستیکی را آموخته، اما ابریشم خالص و طبیعی به‌دلیل خواص فوق‌العاده‌اش همچنان از تقاضای زیادی برخوردار است و تولید ابریشم درآمدزایی مناسبی دارد. در حال حاضر پرورش کرم ابریشم یا همان «نوغان‌داری» با شدت و ضعف در برخی نقاط کشور انجام می‌شود که البته با تقاضای بازار و ظرفیت اقتصادی بالای این محصول تناسبی ندارد. خانم فاطمه خطیبی یکی از پرورش‌دهندگان موفق کرم ابریشم در بیرجند است. او با سرمایه اولیه فقط 2میلیون تومان توانسته یک کارگاه پرورش کرم ابریشم تاسیس و برای خود و فرزندانش اشتغالزایی کند.
فاطمه خطیبی درباره نحوه ورودش به عرصه پرورش کرم ابریشم، می‌گوید: «خراسان‌جنوبی استانی است محروم که آمار بیکاری در آن بالاست. در خانه ما هم چند نفر بیکار وجود داشت. مدت‌ها به‌دنبال یافتن شغل و دست و پاکردن کاری برای خود و فرزندانم بودم اما کار مناسبی نیافتیم تا اینکه پدرم پیشنهاد تاسیس یک کارگاه پرورش کرم ابریشم را داد. پدرم زمانی که کشاورز و باغدار بود به‌صورت سنتی و محدود کرم ابریشم هم پرورش می‌داد و به‌همین دلیل به اصول پرورش آن آشنا بود.»او می‌افزاید: «اوایل این پیشنهاد را چندان جدی نگرفتم اما با بررسی‌هایی که انجام دادم متوجه شدم ظرفیت درآمدزایی و اشتغالزایی کار پرورش کرم ابریشم مناسب است، ضمن اینکه می‌توان پرورش آن را به‌صورت خانگی انجام داد و به وظایف خانه‌داری هم رسید. برای شروع کار نقدینگی لازم را نداشتم. به بسیج سازندگی شهرستان مراجعه و طرح پیشنهادی‌ام را ارائه دادم. آنها هم با تخصیص وام اقتصاد مقاومتی سرمایه موردنیاز برای شروع به کار را تامین کردند.»
سود یک‌میلیون تومانی هر بسته تخم نوغان
این فعال اقتصاد مقاومتی خاطرنشان می‌کند: «در ایران تخم کرم ابریشم را باید از گیلان تهیه کرد. هر بسته تخم نوغان 22هزار کرم ابریشم و 30 تا 40کیلوگرم پیله می‌دهد. قیمت هر بسته هم نزدیک به 30هزار تومان است. جالب است بدانید سود خالص حاصل از پرورش هر بسته تخم نوغان، نزدیک به یک‌میلیون تومان است. حدود 80متر از وسعت 125متری منزلم را به کارگاه پرورش کرم ابریشم تبدیل کردم و همسرم که جوشکاری بلد بود کار قفسه‌بندی را انجام داد. در نخستین دوره 45روزه پرورش، 125هزار پیله ابریشم تولید کردم.»
فاطمه خطیبی تاکید می‌کند: «کار پرورش کرم ابریشم را با سرمایه‌یی 2میلیون تومانی می‌توان آغاز کرد و به مرور کار را گسترش داد. پرورش کرم ابریشم شرایط ویژه‌یی می‌طلبد و صرفا در فصل بهار انجام می‌شود. در فصول دیگر سال تنها در صورتی می‌توان کار تولید را ادامه داد که گلخانه ویژه کرم‌های ابریشم تاسیس شود. کرم ابریشم در برابر مورچه، زنبور و سایر حشرات بسیار حساس است و پایه قفسه‌ها باید در آب قرار بگیرد.»
این فعال اقتصادی درباره جزییات پرورش کرم ابریشم خاطرنشان می‌کند: «خروج کرم از تخم را تفریخ می‌گویند که در شرایط مساعد 13روز طول می‌کشد. پس از اینکه نخستین آثار تفریخ مشاهده شد، لازم است جهت تفریخ یکنواخت به مدت 48ساعت در اتاقی کاملا تاریک با دمای 25درجه سانتی‌گراد و 80درصد رطوبت قرار بگیرد. رنگ تخم‌ها ابتدا آبی روشن است که درست قبل از خارج شدن کرم‌ها از تخم تیره رنگ می‌شود. کرم ابریشم معمولا دارای پنج مرحله تغذیه و چهار مرحله پوست‌اندازی است که به هر مرحله از تغذیه «سن» و به هر مرحله از پوست‌اندازی «خواب»
گفته می‌شود. می‌توان گفت که کرم ابریشم دارای 5سن و 4خواب است. سنین یک و دو و سه را «کرم جوان» می‌گویند. سنین کرم جوان حدود 11روز طول می‌کشد. کرم‌ها را برای پیله بستن می‌توان در پوشال تخم‌مرغ، خار و خاشاک و ساقه‌های برنج نگهداری کرد.»
فاطمه خطیبی اضافه می‌کند: «سنین4 و 5 «کرم بالغ» نامیده می‌شود که 16-15روز به طول می‌انجامد. در پایان سن پنجم کرم‌ها از اشتها افتاده و از تغذیه باز می‌مانند، جثه آنها کوچک می‌شود و به رنگ زرد و شفاف درمی‌آیند. در این زمان با گذاشتن وسایل پیله‌تنی روی کرم‌ها موجبات تنیدن پیله فراهم می‌شود.»
ورود ابریشم تقلبی
مهم‌ترین چالش پرورش کرم ابریشم در ایران
او درباره غذای کرم ابریشم می‌گوید: «کرم ابریشم از برگ درخت توت برای تغذیه استفاده می‌کند و هیچ غذای دیگری نمی‌خورد. برگ‌های توت باید بلافاصله بعد از بیرون آمدن کرم از تخم دراختیارش قرار بگیرد. برگ‌های تازه و لطیفی که موردنیاز کرم جوان است در اوایل بهار دردسترس است. برگ‌های کهنه برای سه مرحله اول زندگی کرم ابریشم (کرم‌های جوان) بسیار خشن است. در دوره چهارم و پنجم زندگی، کرم‌های بالغ می‌توانند از برگ‌های سخت و خشن استفاده کنند. برگ‌ها باید عاری از مواد آفتکش باشند. بعد از جمع‌آوری مقدار زیادی از شاخه‌های درخت توت با برگ‌های تازه به‌عنوان ذخیره غذایی باید آنها را به مدت سه دقیقه در محلول گندزدا قرار داد.
سپس برگ‌ها باید زیر شیرآب خوب شسته تا خوب پاک شوند زیرا آلودگی می‌تواند باعث کشته شدن کرم‌های ابریشم شود. با تکان دادن، باید آب اضافی برگ‌ها گرفته شده و در کیسه‌های پلاستیکی و جای خنک نگهداری شوند.»
این فعال اقتصادی خاطرنشان می‌کند: «پیله، محصول خام برای تولید ابریشم است. دو تا سه روز بعد از تشکیل پیله کرم درون آن به شفیره تبدیل می‌شود و تقریبا بعد از دو هفته به‌صورت پروانه از پیله خارج می‌شود. باید توجه شود که طول رشته نخ ابریشمی یک پیله ممکن است تا 900متر باشد و خروج پروانه از پیله این رشته نخ را تکه‌تکه می‌کند، به‌همین دلیل پیله‌ها را در برابر گرمای آفتاب داخل آب جوش می‌ریزیم تا کرم درون آنها بمیرد و تبدیل به پروانه نشود.
نگهداری از کرم ابریشم در روزهای نخست زمان زیادی لازم ندارد، اما در 10روز آخر به طرز باورنکردنی غذا می‌خورد. هر جعبه کرم ابریشم از روز تولید تا بستن پیله 800 تا یک تن غذا می‌خورد.»فاطمه خطیبی درباره مهم‌ترین چالش پرورش کرم ابریشم در کشور، اظهار می‌کند: «ورود ابریشم مصنوعی و تقلبی که آغشته به پنبه است و به صورت قاچاق وارد کشور می‌شود، به تولید‌کنندگان ابریشم آسیب جدی می‌زند. اگر کار تولید نخل ابریشم از پیله‌ها را خودمان انجام دهیم و از خام‌فروشی پیله‌ها پرهیز کنیم، سود حاصله چند برابر می‌شود. در حال حاضر هر کیلو نخ ابریشم 140هزار تومان به فروش می‌رسد.»
نمونه‌هایی مانند فاطمه خطیبی نشان‌دهنده این واقعیت است که دولت برای توسعه کسب‌وکار کوچک در مناطق محروم قبل از هر نکته‌یی باید فرآیند اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی را جدی بگیرد. مردم ایران باید از اهمیت کارگاه‌های کوچک تولیدی در بخش‌های گوناگون آگاه شوند و در مرحله بعد، اقدام به برنامه‌ریزی برای توسعه کسب‌وکار خرد کنند. به‌نظر می‌رسد ساختار آموزشی کشورمان در این زمینه آن‌گونه که باید و شاید مطلوب عمل نکرده است. بچه‌های ایرانی در دوران تحصیل باید با مفاهیم کارآفرینی و تولید آشنا شده و از سنین کودکی با ارزش‌های کارآفرینی آشنا شوند. اگر این شکل از اطلاع‌رسانی به نحو مناسبی دنبال شود، نمونه‌های عینی از افرادی که مانند فاطمه خطیبی توانسته‌اند ضمن ایجاد اشتغال ارزش افزوده هم ایجاد کنند، بیشتر از قبل خواهد شد.
