هدی احمدی
فاز جدیدی از موافقتنامه‌های مختلف به شکل دوجانبه میان کشورهای هند و ایران به امضا رسیده است. هند برای ایجاد ارتباطی مستحکم با ایران سعی بر این دارد که خود را از مسائل ارتباطی میان ایران و برخی کشورها دور نگه داشته و در راستای روابط گسترده‌تر و دوستانه تلاش کند. به‌دلیل بحث بر سر موافقتنامه چابهار، از آغاز سال جدید، تهران میزبان چند تن از وزرای هند ازجمله وزیر نفت و وزیر امورخارجه و برخی مقامات کشتیرانی این کشور بوده است، اما نارندرا مودی درحالی عصر یک‌شنبه دهلی را به مقصد تهران ترک کرد که از آخرین باری که یک مقام هندی در سطح نخست وزیری از ایران دیدار کرده نزدیک به 15سال می‌گذرد. در شرایطی تحریم‌ها و فشارهای امریکا در به سردی گراییدن روابط دوطرف درسال‌های اخیر نقش مهمی داشته است بدهی نفتی دهلی به تهران نیز در افزایش تنش‌ها میان این دوکشور بی‌تاثیر نبوده است. با اینکه هند تحریم‌های مالی و بانکی ایران را دلیل تاخیر پرداخت بدهی خود به ایران اعلام می‌کند، خود میزان بدهی‌ها نیز موضوع اختلاف بود.
چندی پیش وزیر بازرگانی هند رقم بدهی دهلی‌نو به تهران از بابت واردات نفتی را بیش از 8/8میلیارد دلار اعلام کرد. بنابراین یکی از محورهای سفر وزیر نفت هند به ایران در فروردین ماه سال جاری را باید مذاکره برسر بدهی نفتی با ایران دانست. امری که به‌نظر می‌رسد با اعلام خبر پرداخت 750میلیون دلار از این بدهی تنها چندروز مانده به سفر مودی به ایران سرانجام راه‌حلی منطقی و عملی یافته باشد. هندی‌ها که این روزها با وجود تاریخ طولانی همسایگی و روابط و نیز مشترکات فرهنگی بیشتر با سینمای بالیوود و برنج‌های نه چندان با کیفیت‌شان برای ایرانی‌ها شناخته می‌شوند این‌بار با اهداف و برنامه‌های اقتصادی بلندپروازانه‌تری به ایران پاگذاشته‌اند که از آن‌جمله می‌توان به طرح توسعه بندر چابهار به عنوان کریدور ارتباط هند با افغانستان و آسیای میانه و سرمایه‌گذاری در میادین گازی ایران اشاره کرد.
سفر مودی به ایران که با امضای موافقتنامه سه جانبه بر سر چابهار همراه بود، نقطه عطفی در تاریخ روابط دو کشور در دوران معاصر به شمار می‌رود. احیای روابط با هند همسایه تاریخی ایران و نیز همسایه‌یی با اشتراکات و بده بستان‌های فرهنگی در طول تاریخ، برای هر دو کشور بسیار اهمیت دارد و می‌تواند نقطه عطفی در تاریخ روابط خارجی ایران و نگاه به شرق باشد. دیدگاهی که طرفدارانی در میان اهل تاریخ دارد و معتقد هستند که توجه ایران به شرق، بیشتر با منافع آن سازگار است.
بازگشت دوستانی دیرینه به یکدیگر
قدمت روابط فرهنگی، زبانی و مهاجرتی ایرانیان و هندی‌ها نیاز به توضیح ندارد. اهمیت روابط این دو فرهنگ نیز آشکار است برای مردم ایران و تاریخ و ادبیات ایران هیچ سرزمینی معروف‌تر و شناخته شده‌تر از هند نیست. هیچ کتاب تاریخی - ادبی و جغرافیایی را در فارسی نمی‌یابید که از هند سخن و مطلب نگفته باشد. به‌طوری‌که مهم‌ترین و قدیمی‌ترین منظومه حماسی ایرانیان یعنی شاهنامه بیشتر از صد بار نام هند- هند و سند و مکران را در اشعار خود آورده است. شاید یکی از بهترین توصیف‌ها از نزدیکی فرهنگی دو ملت و علاقه مشترک به یکدیگر را«سوبرامانیان سوآمی» وزیر سابق هند و رییس‌حزب جاناتا ارائه کرده است. وی پس از دیدار خود از ایران می‌نویسد: هند و ایران دارای قرن‌ها رابطه فرهنگی و تمدنی هستند و برخوردار از مشترکات فرهنگی بسیار. ایران در گذشته از طریق زبان فارسی و نیز هنر، معماری و نظایر آن هند را تحت تاثیر خود قرار داده است. اما آن وجه مهمی را که در سفر اخیر خود به ایران تجربه کرده‌ام علاقه وافر مردم ایران نسبت به هند است. مردم عادی غالباً نسبت به هند اظهار دوستی می‌کنند که ریشه این احساسات به پیوندهای پاک فرهنگی و تمدنی دو کشور بازمی‌گردد
و ارتباطی به سیاست خارجی ایران ندارد.
اگر از روابط دیرینه دو ملت بگذریم، روابط رسمی ایران و هند پس از استقلال هند سریعاً برقرار می‌شود. استعمار هند توسط انگلستان، آسیب‌های فراوانی بر پیوندهای فرهنگی ایران و هند بر جای نهاد. نخستین جرقه‌های آغاز روابط سیاسی را باید در سال ۱۹۴۷ جست‌وجو کرد. در آن تاریخ هیات بلندپایه ایرانی در کنفرانس آسیایی که در دهلی‌نو برگزار شد، شرکت جست و علاقه‌مندی خود را نسبت به کشور تازه استقلال‌یافته هند اعلام کرد. در ۲۴ اسفند۱۳۲۸ قرارداد دوستی و مودت بین دولت ایران و دولت تازه استقلال‌یافته هند انعقاد یافت. این عهدنامه ضمن تاکید بر اصل صلح و دوستی، روش‌های صلح‌جویانه را برای رفع اختلالات بین دو کشور پیش‌بینی کرده بود.
هند، کشوری همیشه مهم برای ایران
بعداز فروپاشی شوروی ایران برای هند به جایگاهی مهم جهت برقراری روابط اقتصادی و فرهنگی با کشورها تبدیل شد. این جایگاه برای ایران هم اهمیت ویژه‌یی پیدا کرد زیرا هند راهی ترانزیتی برای دسترسی آسان به آسیای مرکزی است خصوصا اینکه بتواند به توسعه زیرساخت‌های حمل و نقلی و دریایی منجر شود. همکاری اقتصادی ایران و هند کریدور حمل و نقل شمال- جنوب است. این کریدور حاصل توافق سه کشور ایران، هند و روسیه در سال ۲۰۰۰ است که طبق آن بمبئی از طریق بندرعبارس به سن‌پترزبورگ روسیه متصل می‌شود که در نتیجه آن اقیانوس هند به دریای بالتیک و اروپا متصل خواهد شد. این کریدور نه تنها موجب افزایش حجم تجاری هند با ایران و آسیای مرکزی می‌شود، بلکه موجب صرفه‌جویی در زمان و هزینه جهت ترانزیت کالاهای هندی به منطقه شده و در نهایت قدرت و رقابت اقتصادی هند را در بازار منطقه افزایش خواهد داد. پس از انقلاب ایران و تحریم‌های صورت گرفته علیه آن از طرف ایالات متحده، ارتباط با کشوری چون هند برای ایران حایز اهمیت بوده است. هر چند که هند به دلیل لحاظ منافع ملی خود دارای روابط گسترده‌یی با کشورهای امریکا، اتحادیه اروپا و کشورهای جنوب شرق و شمال آسیاست،
تلاش می‌کند تا در راستای ایجاد توازن قدرت در پاکستان با کشورهای مسلمان از جمله ایران روابط خوبی را برقرار کند و این ارتباط اعتباری برای هند محسوب می‌شود.
همچنین ایران در سازمان کنفرانس اسلامی به‌عنوان یک عضو صاحب نفوذ می‌تواند برای تامین امنیت هند نقش مهمی را ایفا کند. هند نیز به رابطه خوب و مسالمت‌آمیز با ایران جهت ملاحظات سیاسی داخلی خود نیازمند است. این رابطه موجبات رضایت شمار زیاد مسلمانان در حال افزایش هندی را فراهم می‌آورد که این امر برای هندی‌ها بسیار حایز اهمیت است. با توجه به تغییرات چشمگیر در فناوری اطلاعات، هند به‌عنوان گزینه جایگزین تکنولوژی کشورهای غربی برای ایران مطرح شد. کشوری که می‌تواند به‌عنوان منبع مناسبی برای کالاهای صنعتی و سرمایه‌گذاری خارجی نیز مورد توجه ایران قرار گیرد. پیشرفت‌های تکنولوژیکی به‌ویژه در صنعت نرم‌افزار در دهه‌های اخیر که در هند به وقوع پیوسته است، این کشور را به عنوان گزینه‌یی جذاب و جالب برای ایران برای همکاری‌های تکنولوژیک مطرح کرده ست. اهمیت نزدیکی بیشتر دو کشور در این رابطه دو جانبه را پیمان‌های تهران و دهلی که در خصوص فناوری اطلاعات و همکاری‌های مشترک در زمینه‌های تکنولوژیکی به امضا رسیده‌اند، بیشتر نمایان می‌سازد.
علاقه هند به گسترش روابطش با کشورهای محصور به خشکی
یکی از مزیت‌های روابط ایران برای هند، این است که ایران دستیابی هند را از طریق چابهار به افغانستان و آسیای میانه میسر می‌سازد. مدیرکل امور بین‌المللی مجلس شورای اسلامی در این خصوص به روزنامه تعادل گفت: هند بزرگ‌ترین دموکراسی دنیا را دارد و با وجود همه مشکلات ناشی از فقر و عدم هماهنگی درآمد در این کشور، سرزمینی قابل قبول برای دنیاست بنابراین کار کردن با هند به خصوص در حوزه اقتصاد دارای آینده است. حسین شیخ الاسلام با بیان اینکه هند تمایل دارد که از طریق ایران با کشورهایی که محصور در خشکی هستند کار کند، ادامه داد: به دلیل اختلاف ریشه‌یی این کشور با پاکستان و عدم اعتمادش به راه‌های ارتباطی از طریق پاکستان، علاقه زیادی به گسترش روابط خود با کشورهای محصور به خشکی مانند تاجیکستان، قرقیزستان، افغانستان و به ویژه ایران دارد.
وی افزود: با امضای سند همکاری در چابهار، تجهیز اسکله‌های کانتینری و چند منظوره، با سرمایه‌گذاری حدود ۱۰۰میلیون دلار و ایجاد شرکت‌های مشترک با طرف‌های ایرانی از جمله اقدامات فعالان اقتصادی و سرمایه‌گذاران هندی در بندر چابهار ایران است بنابراین با اجرای این طرح‌ها حضور هند در بندر چابهار از طریق مرزهای شرقی ایران میسر می‌شود و دسترسی دریایی، زمینی به افغانستان و آسیای میانه را در اختیار این کشور قرار می‌دهد، به ویژه اینکه کشورهای منطقه معتقدند ایجاد ثبات و امنیت در افغانستان از طریق توسعه اقتصادی این کشور محقق خواهد شد و این طرح‌ها می‌تواند نقش مهمی در توسعه اقتصادی افغانستان نیز داشته باشد.
مشاور بین‌المللی پارلمان، بندر چابهار که در استان سیستان و بلوچستان و مناطق ساحل جنوب شرقی ایران واقع شده است را برای هند دارای اهمیتی استراتژیک بیان کرد و تاکید داشت: بندر چابهار به علت اینکه به آبهای آزاد دریای عمان و اقیانوس هند راه دارد، از طرف سواحل غربی برای هند به آسانی قابل دسترسی است. برهمین اساس برای هندوستان از اهمیت بالایی برخوردار است. وی ضمن امیدواری از تداوم روابط دوکشور در زمینه‌های مختلف و با تاکید براینکه خوشبختانه دو کشور در موضوعات مهم منطقه‌یی و بین‌المللی همکاری‌های مطلوبی دارند، افزود: ما روابط عمیق و نزدیکی با کشورهای همسایه و بازیگران مهم منطقه‌یی به ویژه هندوستان داریم و هند نیز با توجه به ظرفیت‌های اثرگذاری که در تحولات و ایجاد ثبات و امنیت منطقه دارد برای جمهوری اسلامی ایران بسیار مهم است.
هراس ایالات متحده از نزدیک شدن ایران و هند
شرایط امروز نظام بین‌الملل به‌گونه‌یی است که توسعه و بقای کشورهای واقع در هر منطقه، به میزان همکاری، مشارکت و همگرایی آنها بستگی دارد. از سوی دیگر، سطح و کیفیت همکاری‌ها نیز با ویژگی‌های جغرافیایی، ژئوپلیتیک و ظرفیت‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشورهای واقع در هر بلوک ارتباط مستقیم دارد. در این میان ایران و هند به عنوان دو کشور تاثیرگذار و قدرتمند آسیایی، دارای اشتراکات و روابط تاریخی و فرهنگی بسیاری هستند که دو کشور را همواره به گسترش ارتباطات تشویق کرده است.
هند با جمعیتی بیش از یک میلیارد و دویست‌میلیون نفر و وسعت سرزمینی به اندازه بیش از دو برابر ایران با یک دهه رشد اقتصادی هشت درصدی و عضویت در باشگاه هسته‌یی دارای توانایی بالایی در تاثیرگذاری منطقه‌یی و حتی جهانی است. این کشور دارای مولفه‌های اصلی قدرت یعنی وسعت، جمعیت و قدرت نظامی است و رشد سریع اقتصادی آن، هند را به یکی از قطب‌های اقتصادی جهان در آینده نزدیک تبدیل خواهد کرد. از این لحاظ تقویت روابط اقتصادی ایران و هند به نفع منافع دو کشور است و می‌تواند نقش مهمی در ثبات و امنیت منطقه داشته باشد. اما در این میان، موضوعات چالش‌برانگیزی نیز در روابط ایران و هند وجود دارد؛ موقعیت خاص ایران در صحنه بین‌المللی و رقابت استراتژیک ایران و امریکا باعث حساسیت قدرت‌های غربی و به‌ویژه امریکا به نزدیکی روابط ایران و هند شده است. بطوری‌که ایالات متحده امریکا بارها از هند خواسته است تا مناسبات خود را با ایران در حوزه‌های استراتژیک مثل انرژی و تسلیحات محدود کند. به عبارتی روابط ایران و هند در حال حاضر به‌شدت تحت تاثیر دو محیط قرار دارد: یکی محیط داخلی ایران و هند است که در متن این محیط دو کشور تمایل به توسعه و گسترش
مناسبات دارند؛ اما محیط بیرونی هم وجود دارد به‌ویژه از ناحیه ایالات متحده امریکا که درصدد است این روابط در حد محدود باقی بماند.
روابط پررنگ امریکا با هند
درشرایطی که پس از حصول توافق هسته‌ای، تهران میزبان هیات‌های سیاسی و تجاری متعددی بوده، به نظر هند که نمی‌خواهد از بازار ایران در فضای پسابرجام بی‌نصیب باشد اسب خود را زین کرده است تا از این قافله عقب نماند. همین مدتی پیش بود که چین به عنوان یکی از رقبای اصلی هند در بازار بین‌المللی برای توسعه و گسترش همکاری‌های دوجانبه با ایران موفق به امضای 17 قرارداد همکاری با ایران شد اما باتوجه به پیشینه روابط دیپلماتیک و اقتصادی و همچنین اشتراکات فرهنگی و مذهبی ایران و هند به نظر می‌رسد که این دیدار اندکی دیر به وقوع پیوست.
باوجود اینکه ایران تا قبل از سال 2012 میلادی دومین صادرکننده نفت خام به هند محسوب می‌شد و هند نیز با داشتن 45میلیون شیعه بعد از ایران بزرگ‌ترین کشور شیعه‌نشین جهان است اما با این حال هم روابط دوجانبه ایران و هند بعد از اعمال تحریم‌های شدیدتر بین‌المللی علیه ایران رفته رفته رو به سردی گذاشت. به نظر در دوران تحریم، هند از جسارت و درایت کافی برای حفظ موازنه میان ایران و دنیای غرب درشرایطی که ایران تحت فشار تحریم‌ها بیش از هرزمانی به شریکی مثل هند نیاز داشت، برخوردار نبود.
درمقابل هند درسال‌های اخیر بیشتر از هر زمانی به امریکا نزدیک شد که این مساله با رای هند علیه جمهوری اسلامی ایران در آژانس بین‌المللی اتمی به اوج خود رسید. همزمان هند تحت فشار امریکا واردات نفت خود از ایران را کاهش داد. به نحوی که سطح معاملات تجاری و بازرگانی ایران و هند تا پیش از تحریم‌ها در سال 2012-2011 به بیش از 16 میلیارد دلار می‌رسید که این میزان در دوران تحریم‌های ایران به 13میلیاردو250میلیون دلار کاهش یافت. این موضوع را شاید بتوان نمایانگر این دانست که هند در شرایط بحرانی به هیچ عنوان حاضر به کمرنگ شدن روابطش با ایالات متحده نیست البته این بدان‌معنا نیست که محققین هندی از ترجیح کامل روابط با امریکا بر روابط با ایران جانبداری می‌کردند بلکه آنها تاکید داشتند که گسترش حداکثری روابط با امریکا و حفظ حداقلی از روابط با ایران در آن شرایط گزینه ممکن سیاست خارجی هند بوده است.
با این‌همه وبا وجود فشاری که در گذشته امریکا به هند برای محدودکردن روابطش با ایران وارد می‌آورده است، در حال حاضر و در دوران پساتحریم، یکی از حامیان و پشتیبانان گسترش روابط ایران و هند است. رقابت با چین و نیز ثبات در افغانستان در پرتو روابط و همکاری‌های سه‌جانبه میان ایران، هند و افغانستان از دلایل مهم حمایت امریکا از روابط ایران و هند است.
