گروه انرژی نادی صبوری
جنگ بعدی در دنیا بر سر آب خواهد بود، این جمله‌یی است که حالا دیگر آنقدر درباره آن حرف زده شده و در محافل مختلف به آن اشاره شده است که جای خود را از یک «آینده محتمل» به جمله‌یی ادبی و شعارگونه بخشیده است. اما اگر کمی واقع‌گرایانه به محدودیت منابع پیش روی بشر نگاه کنیم، متوجه خواهیم شد تصور این آینده چندان هم دشوار نیست. آب از اساسی‌ترین نیازهای یک جامعه برای بقاست و غریزه به‌طور قطع در زمان مواجهه با محدودیت در یک نیاز اساسی، به روش‌های مختلف از جمله خشونت متوسل خواهد شد. در این وضعیت، همکاری‌های مشترک بر سر مساله بحران آب، تلقی کمبود منابع مانند یک اصل همگانی و نه فقط مختص برخی از کشورها و گفت‌وگوهای نزدیک‌کننده درباره این مساله به ویژه در میان کشورهای همسایه، چیزی فراتر از تظاهرهای هر روزه به گفت‌وگوی تمدن‌ها محسوب می‌شود. برای ایران به‌عنوان کشوری که با نوعی ویژه و تقریبا غیرقابل مهار از «خشکسالی» و «رو به اتمام بودن منابع آب» روبرو است، یکی از عاقلانه و در عین حال پرمنفعت‌ترین روش‌ها، اتصال وضعیت فعلی به یک کل جهانی است که از قبل آن چه از منظر راهکارهای تکنولوژیک برای کاهش مضرات وضع موجود و چه از منظر
چگونگی مواجهه با آینده از مزایای گفت‌وگوی مشترک بهره‌مند شود. روز گذشته حمید چیت‌چیان وزیر نیروی ایران عازم ترکیه شد تا در سومین نشست کنفرانس وزرای مسوول آب سازمان همکاری‌های اسلامی شرکت کند. سازمانی که البته شنیدن نامش برای مردم ایران اکنون بیش از هر چیز یادآور قطعنامه این سازمان علیه ایران در فروردین ماه است اما می‌تواند خاطرات جدیدی نیز در ذهن این مردم خلق کند.
به گزارش «تعادل» و طبق اطلاعات مندرج در جدول برنامه‌ریزی سازمان همکاری‌های اسلامی، این نشست در ادامه سلسله نشست‌هایی میان اعضای این سازمان در سال جدید برگزار می‌شود که از 11مه سال جاری یعنی حدود یک هفته پیش با نشستی در جده آغاز شد. سازمان همکاری‌های اسلامی، بزرگ‌ترین سازمان پس از سازمان ملل محسوب می‌شود که 57عضو از آسیا، افریقا، اروپا و امریکای جنوبی را در خود دارد. در حوزه‌های مختلف اعم از بهداشت، آموزش، فرهنگ و موارد دیگر، کمیسیون‌های مختلفی در دل سازمان همکاری‌های اسلامی شکل گرفته است. کنفرانس وزرای مسوول آب سازمان نیز در همین راستا یکی از کنفرانس‌های نسبتا نوظهور به حساب می‌آید. به گزارش «تعادل» و به نقل از بولتن سازمان همکاری‌های اسلامی، نخستین جلسه کنفرانس وزرای مسوول آب OIC در حاشیه پنجمین اجلاس جهانی آب در مارس2009 در استانبول برگزار شد. در این تاریخ یک پنل مشاوره‌یی متشکل از خبرگان تخصصی حوزه آب در مناطق مختلف سازمان همکاری‌های اسلامی، ایجاد شد. دومین جلسه کنفرانس وزرای مسوول آب OIC که در ماه مارس سال2012 در استانبول تشکیل شد، در این جلسه تصمیم گرفته شد تا سندی برای چارچوب‌های همکاری این کنفرانس
و همچنین درخواست از وزرای مسوول آب سازمان همکاری‌های اسلامی برای همکاری نزدیک‌تر با دبیرخانه کلی OIC برای تهیه پیش‌نویسی از قوانین مرجع برای شورای آب سازمان همکاری‌های اسلامی برای رسیدگی در نشست‌های بعدی سازمان، تهیه شود. چشم‌انداز شورای آب سازمان همکاری‌های اسلامی «همکاری مشترک برای آینده امن آبی برای همه» است.
ماموریت‌ها عبارتند از: شروع با گام‌هایی که کوچک اما معنادار تلقی شوند، اعتمادسازی و تجربه‌سازی، خلق ساز و کارهای سازمانی و مالی، ترسیم موفقیت برای سنجش همکاری‌های بزرگ‌تر در آینده که در نهایت به تحقق امنیت آب در تمام کشورهای سازمان همکاری‌های اسلامی منجر شود.
اهداف نیز موارد زیر را دربرمی‌گیرد: بنا نهادن همکاری، همبستگی و تبادل متقابل میان اعضای سازمان همکاری‌های اسلامی، برای به اشتراک‌گذاری راهکارهای حوزه آب و اتحاد بیشتر میان دولت‌های عضو سازمان. ایجاد موسسه‌های تحقیقاتی و آموزشی، درگیر‌سازی بخش خصوصی و جامعه مهندسان در روند توسعه آب کشورهای عضو OIC برای تشویق به اجرایی‌سازی فعالیت‌های حوزه آب در کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اسلامی.
کنفرانس وزرای مسوول آب سازمان همکاری‌های اسلامی، مشابه با بیشتر مجامع بین‌المللی، یک رییس، یک سخنگو و یک دبیرخانه که از بین اعضا برگزیده شده است، دارد. طبق خبری که پیش از آغاز این نشست در سال جاری از سوی وب‌سایت سازمان همکاری‌های اسلامی منتشر شد، نشست وزرای مسوول آب از 17 می تا 19 می‌ادامه پیدا خواهد کرد.
این گروه موسوم به(ICMW) Islamic Conference of Ministers responsible for Water در این نشست، درباره راه‌های تقویت همکاری‌های مشترک اعضای این سازمان در مسائل مربوط به آب بحث خواهند کرد. ICMW با درجات مختلفی از چالش‌های حوزه آب از جمله، کمبود منابع، سیل، کمبود آب آشامیدنی سالم، بهداشت مواد غذایی، خشکسالی و رانش زمین مواجه هستند.
در این نشست با توجه به مذاکرات صورت گرفته در نشست اول و دوم در ماه مارچ سال‌های 2009 و 2012 تلاش می‌شود تا پیش‌نویس قوانین مرجع به نتیجه برسد. همچنین وزرا تجربیات و دانش خود در این زمینه را با یکدیگر به اشتراک خواهند گذاشت. «ظرفیت‌سازی در حوزه آب» و «پیشگیری از بیماری‌های ناقل به وسیله آب» از موضوعاتی است که در این نشست به بحث گذاشته خواهد شد.
نگاهی به هیدروپلیتیک به بهانه سفر چیت‌چیان
برای فهم بهتر همکاری‌های آبی کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اسلامی، فهم مقوله «دپیلماسی آب» و موقعیت ایران نسبت به همسایگان خود در منطقه که کشورهای اسلامی نیز هستند، با اهمیت است. محسن نقیبی، کارشناس ارشد مدیریت مناقشات آبی، هیدروپلیتیک و دیپلماسی آب در بخشی از مقاله‌یی با عنوان «منازعه یا همکاری در دیپلماسی آب در خاورمیانه و آسیای مرکزی» که در وب سایت دیپلماسی ایرانی به انتشار گذاشته شده می‌نویسد: در سال 1979، انور سادات رییس‌جمهور مصر گفت: «تنها موضوعی که می‌تواند مصر را دوباره به جنگ بکشاند آب است». 10 سال بعد در سال 1989، پتروس غالی، وزیر امورخارجه مصر که بعدها دبیرکل سازمان ملل شد، پیش‌بینی کرد که موضوع بعدی که خاورمیانه را به «جنگ» خواهد برد آب خواهد بود و نه اختلافات سیاسی. با این حال در سال 2001، دبیرکل سازمان ملل، کوفی عنان، در نطق معروفش در مجمع عمومی، آب را عامل «صلح و همکاری» معرفی نمود. در سال 2012، آژانس اطلاعات دفاعی امریکا گزارشی را منتشر نموده که در آن ابعاد مختلف «تهدید امنیت ایالات متحده امریکا» ناشی از به‌خطر افتادن «امنیت آبی» در مناطقی از جمله خاورمیانه را بررسی و تحلیل می‌کند.
با این تفاسیر، نقیبی معتقد است موضوع آب از مقولاتی است که به درستی به اهمیت آن از منظر ژئوپلیتیکی در سیاست‌های ایران توجه نشده است. اگرچه امروزه موضوع«بحران آب» از موضوعاتی است که بر سر زبان‌ها افتاده و روزی نیست که درخصوص مسائل و جوانب مختلف، اثرات و پیامدهای آن از خشک شدن تالاب‌ها و مصرف ناصحیح و راهکارهای مدیریت آن در داخل بحث نشود با این حال نقش آب از منظر منطقه‌یی و بین‌المللی در سطح تصمیم‌گیری‌های دیپلماسی کلان کشور کمرنگ بوده یا تحت‌الشعاع مسائل دیگری ازجمله ملاحظات سیاسی و امنیتی از درجه اهمیت پایین‌تری برخوردار شده است. این پژوهشگر در ادامه می‌نویسد: «از منظر بین‌الملل، ایران در منطقه‌یی قرار گرفته که مقوله آب در کنار مساله انرژی اهمیت ویژه‌یی دارد. به عنوان مثال با وجود همکاری‌های خوب گذشته بین کشورهای همسایه در شمال غرب کشور در بهره‌برداری از رودخانه مشترک ارس که از ترکیه سرچشمه گرفته و به صورت مشترک بین ایران، آذربایجان و ارمنستان تسهیم می‌شود با توجه به پیچیدگی‌های سیاسی بین آذربایجان و ارمنستان و فعالیت ترکیه در سرچشمه، ثبات موجود می‌تواند متزلزل شده و دامنه این بی‌ثباتی ممکن است دامن ایران
را نیز فرا گیرد.» او می‌افزاید:«ترکیه به عنوان همسایه شمال غرب ایران و اثرگذار در منطقه غرب کشور در فضای هیدروپلیتیکی دنیا به عنوان یکی از کشورهای تک‌رو مطرح شده و به نوعی در خلاف جریان همکاری- محور جهانی برای استفاده عادلانه و منطقی بر مبنای اصل عدم اضرار به غیرحرکت می‌کند. ترکیه ازجمله کشورهایی است که از منظر منابع آبی به عنوان یک کشور بالادست محسوب می‌شود. در سال 1980 پروژه آناتولی جنوب شرقی موسوم به گاپ براساس طرح اولیه‌یی که به دستور آتاتورک در سال 1936 شکل گرفته بود، آغاز به کار کرد. این درحالی است که کشورهای سوریه و عراق که در پایین دست این حوضه آبریز قرار دارند به شدت نگران سیاست‌های ترکیه در کنترل منابع آب و اثرات این پروژه بر آینده سیاسی و اقتصادی- اجتماعی خود هستند. الگوی رفتاری ترکیه در بهره‌برداری از حوضه آبریز دجله- فرات مبتنی بر نگرش هیدروهژمونی و سیاست‌های رئالیستی منجر به تغییر رژیم هیدروپلیتیک این حوضه شده و با پدیدار شدن جریان داعش، کشورهای عراق و سوریه به نوعی به عنوان بازیگران درجه دوم دیپلماسی آب در منطقه مطرح شده‌اند و کردهای عراق و گروه داعش به دلیل شرایط سیاسی و جغرافیایی ظاهرا
به عنوان بازیگران مهم و نوظهور این حوضه آبریز می‌توانند قدرت‌نمایی کرده و نقش نیابتی به نفع ترکیه (در جهت کاهش فشارهای سیاسی- آبی) در مقابل کشورهای پایین دست ایفا کنند. لذا این نحوه سیاست‌گذاری ترکیه در حوضه آبریز دجله و فرات ساختارهای سیاسی و اجتماعی که به نوعی با عراق و سوریه و منطقه کردستان عراق همچنین ایران اشتراک داشته و آمیخته است به خطر انداخته است.
آسیب‌پذیری رقیب استراتژیک ایران
همچنین عراق در غرب ایران که از دیرباز به عنوان یک رقیب استراتژیک از منظر سیاسی و اقتصادی (خاصه نفت) بوده با قرار گرفتن عمده سرزمینش در حوضه آبریز دجله- فرات و در نتیجه فعالیت‌های مهار و کنترل آب توسط کشورهای بالادست به خصوص ترکیه بسیار آسیب‌پذیر شده است. این موضوع به همراه جنگ‌های داخلی و عدم مدیریت صحیح و تاریخچه اقدامات صدام حسین در تالاب‌های بین‌النهرین(عمدتا با خشکانیدن تالاب‌ها برای فشار بر مردم شیعه آن منطقه یا برای استخراج نفت) بسیار پیچیده‌تر و بحرانی‌تر شده است. علاوه بر این تعاملات آبی ایران و عراق که بر مبنای معاهده 1975 الجزایر شکل گرفته ( با توجه به سابقه تاریخی آن) و آمیختگی آن با مسائل سیاسی و مرزی نیز از دیگر مسائلی است که شرایط هیدروپلیتیکی ایران را خاص می‌نماید. افغانستان نیز در شرق ایران به عنوان یکی از کشورهایی مطرح می‌شود که به دلیل قرار گرفتن در سرچشمه منابع آب آسیای مرکزی می‌تواند یکی از عوامل جدی ایجاد اختلافات آبی در منطقه باشد. این موضوع با در نظر گرفتن اختلاف شدید در سطح توسعه اقتصادی این کشور با سایر کشورهای منطقه همراه با سیاست‌های ظاهرا برنامه‌ریزی شده برای «کنترل» آب‌های مشترک و مرزی که توسط مسوولان آن کشور نیز به صراحت تبلیغ می‌شود (و آب را به عنوان یک «کالای استراتژیک» مطرح می‌کنند- سخنرانی عبدالله عبدالله در نشست بین‌المللی آب در تاجیکستان) در درون یک نظام تاثیرپذیر ژئوپلیتیکی و «بازی بزرگ» قدرت‌های منطقه‌یی(هند و پاکستان) و جهانی(شرق و غرب) نگرانی جدی را برای کشورهای پایین دست حوضه‌های آبریز مشترک با افغانستان پدید آورده است. با این نگاه گذرا به پیرامون ایران و به طور کلی در نگاهی کلان‌تر به منطقه آسیای مرکزی و خاورمیانه از مناقشات آبی در سرزمین‌های اشغالی و سیاست‌های هیدروهژمونیک رژیم اشغالگر قدس جهت کنترل تمام و کمال آب (که حتی جمع‌آوری آب باران در پشت بام منازل فلسطینیان ساکن در کرانه باختری باید با مجوز ارتش رژیم اشغالگر قدس باشد) از مناقشات آبی ترکیه و عراق و سوریه گرفته تا دعواها و اختلافات آبی پس از فروپاشی شوروی سابق میان کشورهای تاجیکستان، قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان و در این بین قرار گرفتن ایران در مرکز این جغرافیا با داشتن مشکلات جدی آبی و محیط زیستی خود، همه و همه نشان از اهمیت هیدروپلیتیکی ایران دارد که قطعا موقعیت ژئوپلیتیکی آن را تحت‌الشعاع قرار داده و بر دیپلماسی کلان این کشور تاثیرگذار است. به همین دلایل نقیبی اعتقاد دارد که لازم است دولت ایران برای تامین امنیت و رفاه مردم منطقه، استراتژی‌های روابط بین‌الملل همه کشورهای منطقه نیز در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در جهت افزایش همکاری‌های اقتصادی و بر مبنای قابلیت‌ها، ارزش‌ها و ویژگی‌های هیدروپلیتیکی و شاخص‌های تامین انرژی و غذا و با محوریت توسعه اقتصادی پایدار و حفاظت از محیط زیست در منطقه و کشور باز طراحی و به جدیت پی‌ریزی و اقدام شود.
