گروه اقتصاد کلان
در دهههای اخیر، اقتصادهای جهانی با تغییرات سریع، به شکل و ساختار یکپارچهیی دست یافتهاند. جهانی شدن به عنوان یک واقعیت گریزناپذیر همه ابعاد و ساختارهای مهم جوامع را تحت تاثیر خود قرار داده است. اقتصاد ایران نیز که در سالهای اخیر به علت تحریمهای ظالمانه از برخی امتیازهای جهانی شدن بازمانده بود، در سال اخیر و پس از لغو تحریمها به سوی اقتصاد جهانی به حرکت درآمده است. رشد سرمایهگذاری مستقیم خارجی و آزادسازی تجاری یکی از مهمترین تاثیراتی است که فرآیند جهانی شدن بر اقتصاد ایران خواهد گذاشت اما نکته قابل تامل این است که تاثیرات جهانی شدن بر برخی از پارامترهای اقتصادی ایران چگونه خواهد بود و اثر این تغییرات بر شرایط زندگی مردم به ویژه بر فقر و توزیع درآمد میان گروههای درآمدی چه تاثیراتی خواهد داشت.
در این خصوص پژوهشی با عنوان «تاثیرات جهانی شدن بر فقر در کشورهای در حال توسعه» به بررسی ابعاد مختلف جهانی شدن در کشورهای در حال توسعه پرداخته است. یافتههای این پژوهش نشان میدهد که جهانی شدن به عنوان یک واقعیت گریزناپذیر بر همه ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تاثیرگذار بوده که هرکدام از این ابعاد میتوانند اثرات متفاوتی بر فقر داشته باشند. براین اساس، جهانی شدن در ابعاد اقتصادی، سیاسی در کشورهای با درآمد پایینتر و بالاتر از میانگین اعلام شده از سوی بانک جهانی، اثر منفی و معنیداری بر افزایش فقر دارد. همچنین، جهانی شدن اجتماعی و سیاسی در کشورهای با درآمد بالاتر از متوسط درآمدی بانک جهانی، تاثیرات قابل توجهی بر فقر ندارد، اما جهانیشدن اقتصادی اثر منفی بر کشورهای در حال توسعه با درآمد متوسط کمتر از میانگین در آمد بانک جهانی داشته است.
بنابراین گزارش، یکی از مهمترین تاثیرات جهانی شدن بر اقتصاد کشورهای در حال توسعه، افزایش سرمایهگذاری خارجی در این کشورها است. چراکه کشورهای در حال توسعه همواره با مشکل کمبود سرمایه روبهرو بودهاند. ورود سرمایه از کشورهای توسعهیافته موجب افزایش موجودی سرمایه در کشورهای در حال توسعه شده که این امر بر افزایش بهرهوری نیروی کار و درآمد آنها اثرات مثبت دارد و زمینه اشتغال حجم زیادی از نیروی کار موجود در این کشورها را فراهم میکند. سرمایهگذاریهای مستقیم خارجی، تولید ناخالص داخلی کشورهای در حال توسعه را افزایش میدهد. با وجود این، افزایش تولید ناخالص داخلی موجب رشد درآمد سرانه و کاهش فقر میشود.
در همین حال، با این سرمایهگذاریها، تکنولوژیهای روز به کشورهای در حال توسعه ورود پیدا کرده و این خود باعث افزایش بهرهوری، اشتغال و تعدد بنگاههای داخلی میشود که نتیجه آن کاهش فقر و بیکاری در جامعه است. علاوه براین، افزایش بنگاههای تولیدی در کشور، مازاد بر مصرف تولید داخلی را ارتقا میدهد. این مازاد تولید از طریق صادرات میتواند درآمدهای کشور را افزایش دهد. همچنین بخش دیگری از این سرمایهگذاریها در حوزه حملونقل و ارتباطات هزینه میشود. تحول در حملونقل و شبکه ارتباطات موجب کاهش هزینههای حملونقلی شده که این خود تولید ناخالص داخلی را افزایش میدهد و از این طریق هم میتواند فقر را کاهش دهد.
اثرات جهانی شدن بر افزایش فقر در ایران
اگر چه همه فرآیندهای بالا موجب افزایش تولید و بهرهوری میشود و از این منظر فقر کاهش پیدا میکند اما ابعاد جهانی شدن بسته به ساختار کشورها اثرات مثبت یا منفی بر فقر خواهد داشت. جهانی شدن موجب افزایش حجم و تنوع مبادلات کالاها و خدمات و افزایش جریان سرمایه بینالمللی، تسریع انتقال تکنولوژی، بهبود ارتباطات، توسعه دموکراسی و آزادیهای مدنی، حقوق سیاسی و... میشود اما نتایج این پژوهش نشان میدهد در کشورهای در حال توسعه با درآمد بالاتر و کشورهای با درآمد پایینتر از میانگین در مواجهه با پدیده جهانی شدن اثر متفاوتی دارد. بهطوری که جهانی شدن در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در کشورهای با درآمد پایینتر از میانگین اثر منفی و معنیداری بر افزایش فقر دارد. ساختار اقتصادی ایران نیز برای استفاده از فرآیند جهانی شدن و توسعه در زمینههای اقتصادی باید ساختارهای اقتصادی خود را منطبق بر شرایط و ویژگیها این ابعاد طراحی کند.
حال باید بررسی کرد با توجه به اینکه ایران در رده کشورهای با درآمد میانگین رو به پایین قرار میگیرد، چه رفتاری را در مواجهه با پدیده جهانی شدن از خود نشان خواهد داد وآیا سرمایهگذاری خارجی و تحولات جهانی شدن اقتصاد آن موجب افزایش فقر خواهد شد؟ علی فقه مجیدی یکی از محققان این پژوهش در پاسخ به این سوال به «تعادل» گفت: «تنها با استناد به نتایج یک پژوهش نمیتوان به صورت دقیق پیشبینی کرد که جهانی شدن موجب افزایش فقر در کشور میشود.» این کارشناس و پژوهشگر اقتصادی در ادامه وضعیت ایران را اینچنین تشریح کرد: «براساس نتایج حاصل شده، کشورهایی که درآمد متوسط آنها از سطح میانگین اعلام شده از سوی بانک جهانی، کمتر باشد، در مواجهه با فرآیند جهانی شدن دچار فقر میشوند.» وی با بیان اینکه پارامترهای تاثیرگذار در این زمینه متعدد است، تصریح کرد: «با توجه به نتایج حاصل شده نمیتوان یقین داشت که اقتصاد ایران در مورد سرمایهگذاری و دیگر پارامترهای جهانی شدن دچار افزایش فقر میشود. زیرا ممکن است پارامترهای اساسی دیگر در این تحقیق لحاظ نشده باشد.»
سرمایهگذاریها و اثرات آن بر ایجاد جهانی شدن
در این میان نکتهیی که باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد، رشد سرمایهگذاری در بخشهای مختلف است چراکه رشد سرمایهگذاری یکی از مهمترین تاثیرات جهانی شدن است و اگر سرمایهگذاریها بدون نظارت و سیاستگذاریهای صحیح انجام نشود، عواقب و پیامدهای نامطلوبی برای اقتصاد کشور خواهد داشت. نکته قابل تامل این است که در کشورهای با درآمد پایین کنترل چندانی بر مدیریت سرمایهگذاریهای خارجی وجود ندارد که این امر میتواند به دوقطبی شدن دستمزدها و تخصیص نادرست منابع منتهی شود. در چنین شرایطی، در بخشی از تولید دستمزدهای بالا و در بخش دیگری از تولید دستمزدها حداقلی خواهد بود. همچنین این مساله سبب انحراف تولید به سمت کالاهای لوکس و گرانقیمت میشود. روند پذیرش سرمایهگذاریهای خارجی در ایران نشان میدهد که دولت حضور سرمایهگذاران خارجی را طبق اولویت انجام میدهد. صنایع نفت، گاز و پتروشیمی در اولویت سیاستگذاریهای صنایع ایران است و بخشی از نخستین قراردادهایی هستند که شرکتهای ایرانی با سرمایهگذاران خارجی تدوین کردهاند. این روش سرمایهگذاری نشان میدهد اقتصاد ایران تلاش دارد فرآیند جهانی شدن را به صورت آرام و تدریجی آغاز
کند.
هرچند با رفع تحریمها و اجرای برجام بسیاری از موانع پیش روی اقتصاد ایران از میان برداشته شده است، اما سمت و سوی سرمایهگذاریها در فضای پسابرجام بهطور قطع در موقعیت ایران در فرآیند جهانی شدن تاثیرگذار خواهد بود. هر چند برمبنای یافتههای پژوهشی، کشورهای با درآمد کمتر از میانگین در مواجهه با پدیده جهانی شدن در معرض فقر قرار دارند اما سیاست دولتمردان در این زمینه در جهتدهی به سرمایهها میتواند تاحدودی ایران را برای حرکت آهسته و پیوسته در فرآیند جهانی شدن آماده کند.