دکتر مهدی عسلی
مدیرکل امور اوپک و مجامع انرژی وزارت نفت
پیش از تصویب قانون نفت، شرکت ملی نفت ایران که به موجب قانون اختیار داشت با هر شخص حقیقی و حقوقی که صلاحیت داشت هر گونه توافقی را که برای فعالیت‌های نفتی مقتضی می‌‌دانست به عمل آورد یک سلسله قراردادهای انجام خدمت منعقد کرده بود که در سطور زیر به دو مورد اشاره خواهد شد. قانون نفت مصوب امردادماه سال 1353 به شرکت ملی نفت ایران اختیار می‌داد تا قراردادهایی نیز برای عملیات اکتشاف و توسعه نفت منعقد کند. ویژگی‌های اصلی قراردادهای خدمت (همراه با ریسک) مبتنی بر قانون نفت مصوب سال 1353 را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:
1- پیمانکار تحت نظارت شرکت ملی نفت ایران صرفا فعالیت‌های اکتشاف نفت و گاز در حوزه مشخص شده را به انجام می‌رساند، 2- هنگامی که نفت تجاری کشف شد یک کمیته اجرایی متشکل از دو نماینده از شرکت ملی نفت ایران و دو نماینده از سوی پیمانکار تشکیل می‌شود. این کمیته اجرایی برنامه توسعه چاه‌های نفت حوزه عملیاتی و مدیریت و کنترل برنامه‌های عملیاتی را به‌عهده داشتند، 3- در تاریخ شروع تولید نفت، شرکت ملی نفت ایران عملیات را در اختیار می‌گرفت، 4- ریسک عملیات اکتشاف به‌طور کامل و به تنهایی توسط پیمانکار تقبل می‌شد، 5- پرداخت‌هایی که توسط پیمانکار برای توسعه میادین و چاه‌های تجاری نفت صورت می‌گرفت وام تلقی شده و اصل و بهره آن در بازه زمانی 10 ساله بازپرداخت می‌شد، 6- برای بازپرداخت خدمات انجام گرفته توسط پیمانکار، با شروع تولید نفت، شرکت ملی نفت ایران می‌توانست قرارداد بلندمدت فروش نفت با پیمانکار را امضا کند،
7- به‌عنوان تایید و تشویقی برای تحمل ریسک اکتشاف نفت توسط پیمانکار شرکت ملی نفت ایران می‌توانست تخفیفی حداکثر تا 5درصد در قیمت بازار برای نفت فروخته‌شده به شرکت پیمانکار اعطا کند.
قراردادهای خدمت یا پیمانکاری نوع جدیدی از قراردادهای نفتی بودند که به‌طور کلی با قراردادهای مشارکت در تولید متفاوت بودند. نخستین قرارداد از این نوع در امرداد ماه 1345 (اگوست 1966) بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت دولتی تحقیقات و فعالیت‌های نفتی فرانسه (اراپ ERAP) بسته شد. به موجب این قرارداد اراپ به‌عنوان پیمانکار شرکت ملی نفت ایران عمل می‌کرد و خدمات فنی، مالی و تجاری ارائه می‌داد. تامین هزینه عملیات اکتشافی و بهره‌برداری به‌عهده پیمانکار بود و در صورتی‌که عملیات قرین توفیق نگشته و نفت به میزان تجاری کشف نمی‌شد استرداد هزینه‌های به عمل آمده میسر نبود. اما در صورت کشف تجاری نفت استرداد هزینه‌های مرحله اکتشافی به صورت اقساط سالانه صورت می‌گرفت. نخستین میدانی که به موجب قرارداد کشف می‌شد برای استهلاک هزینه‌های پیمانکار مورد استفاده قرار می‌گرفت. به موجب این قرارداد شرکت ملی نفت ایران مالک نفت تولید شده بود و متعهد می‌شد که مقدار معینی از نفت تولید شده را به قیمت تمام‌شده به اضافه 2درصد هزینهها به پیمانکار بفروشد. مالیات دولت ایران از بابت نفت خریداری‌شده توسط پیمانکار (اراپ) بر اساس قیمت‌های واقعی و به نسبت
50درصد منافع حاصل از فروش نفت مزبور محاسبه و وصول می‌شد. پنجاه درصد از کل نفت میدان‌های نفتی کشف‌شده به‌عنوان ذخیره ملی کنار گذاشته می‌شد و شرکت ملی نفت مختار بود که بدون هیچ تعهدی در قبال پیمانکار از آن بهره‌برداری کند. در سال 1348 (1969 میلادی) یک قرارداد خدمت با کنسرسیومی از شرکت‌های نفت دولتی اروپایی و یک قرارداد خدمت با کمپانی نفت امریکای کنتینانتال بسته شد. شرکت‌های دولتی کنسرسیوم اروپایی عبارت بودند از اراپ از فرانسه با 32درصد سهام، آچیب مینراریا از ایتالیا با 28درصد، پتروفینا از بلژیک با 15درصد و او- ام- فا از اتریش با 5درصد سهام. اراپ نماینده کنسرسیوم و از نظر شرکت ملی نفت ایران پیمانکاری کل پروژه را عهده‌دار بود. مساحت حوزه قرارداد بیش از 27 هزار کیلومتر مربع و بخشی از منطقه موضوع قرارداد ایران با کنسرسیوم بود که در سال 1346 (1967 میلادی) به شرکت ملی نفت ایران مسترد شده بود. نکته جدید در این قرارداد تعهد پیمانکار به واگذاری مسوولیت‌های عملیات به نماینده شرکت ملی نفت ایران بود. قرارداد خدمات با شرکت امریکایی کنتینانتال با حوزه اکتشاف 12 هزار کیلومتر مربع و دوره اکتشاف 7 سال بود. طرف دوم متعهد به
پرداخت 10میلیون دلار به‌عنوان پذیره می‌شد و شش میلیون دلار دیگر پس از کشف نفت تجارتی پرداخت می‌شد. در این قرارداد سهم پیمانکار با فرمول مشخصی معین شده بود. تا 270 هزار بشکه نفت در روز 45درصد و نسبت به مازاد آن نیز 30درصد برای پیمانکار منظور می‌شد. قیمت نفت فروخته‌شده به پیمانکار از فرمول قیمت تمام‌شده به اضافه 2درصد هزینهها بود (ایرج ذوقی، 1376).
علاوه بر قراردادهای مشارکت در تولید و انجام خدمت با تحمل ریسک قانون نفت سال 1353 اجازه می‌داد شرکت ملی نفت ایران قراردادهایی برای اکتشاف و توسعه میدان‌های نفت منعقد کند. در این قراردادها شرکت‌های طرف قرارداد صرفا تا زمانی که تولید نفت به میزان تجاری می‌رسید عاملیت عملیات اکتشاف را به‌عهده داشتند و پس از شروع تولید شرکت ملی نفت خود مسوولیت تولید و استخراج را به‌عهده می‌گرفت. در این مرحله قرارداد فروشی با پیمانکار سابق بسته می‌شد که به موجب آن 35 تا 50درصد نفت کشف‌شده را با تخفیفی معادل 3 تا 5درصد قیمت تمام‌شده و به مدت 20 سال به طرف خارجی فروخته می‌شد. در این قراردادها نیز پذیره‌های نقدی تا 20 میلیون دلار از سوی طرف خارجی تعهد می‌شد و هزینه‌های اکتشاف و توسعه نیز به‌عهده پیمانکار بود. شرکت ملی نفت ایران شش قرارداد از این نوع را با شرکت‌های نفتی منعقد کرد و مجموعا با دریافت 50میلیون دلار به‌عنوان پذیره نقدی و تعهد کمپانی‌ها به پرداخت 17 میلیون دیگر کل هزینه‌های اکتشاف و توسعه نفت ایران را به‌عهده شرکت‌های خارجی قرار داد و هیچ تعهدی غیر از فروش مقادیر معینی نفت به گردن نگرفت (ایرج ذوقی، 1376) .
