گروه راه وشهرسازی سارا جنگروی
بررسی 10ساله آمار جابه‌جایی مسافری در راه‌آهن بیش از آنکه نشان‌دهنده یک عدد باشد، با نگاهی ریزبینانه‌تر فراز و نشیب یک دهه ریلی است که در دل خود برنامه‌های مختلف توسعه‌یی و ورود و خروج دولت‌ها را دارد.
در این میان، بررسی و گریزی به اتفاقات گذشته تکلیف آمارهای موجود را بیشتر مشخص می‌کند، بررسی‌های اقتصادی و آماری روی معانی اقتصادی نظیر نرخ تورم و نرخ تورم حمل و نقل در جدولی ذکر شده است که بر مبنای این جدول از سال 84 تا 94 جابه‌جایی مسافر در مجموعه راه‌آهن رشد 26 درصدی را نشان می‌دهد که بر این مبنا تعداد مسافر طی این 10سال از میزان 19میلیون و 400هزار و 204نفر به 24میلیون و 802هزار و 384نفر رسیده است، اگرچه رشد میزان جابه‌جایی‌ها طی این سال‌ها نشانه‌یی منفی برای حمل و نقل ریلی مسافری نمی‌تواند باشد و این آمارهای مثبت در شاخص‌های دیگر اقتصادی نیز شاید قابل رویت باشد چه بسا که با استناد با آمار و ارقام بسیاری از کسانی که می‌خواستند، عملکرد دولت نهم و دهم را مثبت نشان دهند، راه برایشان ساده بود؛ ولی ناگفته نماند که بیشترین درآمد ارزی طی دولت نهم و دهم شامل 850میلیارد تومان حاصل شده بود که به گفته کارشناسان حمل و نقل ریلی اگر به میزان یک درصد از این رقم به توسعه حمل و نقل تخصیص می‌یافت، در حال حاضر شاهد توسعه زیرساخت‌های ریلی کشور در میزان مطلوب بودیم.
سفر در سبد خانوار جزو کالاهای پرکششی محسوب می‌شود که با کوچک‌ترین تغییرات و افزایش قیمتی در شرایط سخت اقتصادی امکان کاهش تقاضا را دارد، در این شرایط خانواده ترجیح می‌دهد که از سبد خانوار این نیاز را حذف کند یا به سمت سفر با دیگر شقوق حمل و نقلی که شاید از منظری بتواند برای خانوار یک نوع مصونیت و صرفه‌جویی را ایجاد کند رود، چه بسا که طی سال‌ها تقاضای سفر با خودرو شخصی بنا به دلایل صرفه‌جویی در هزینه سفر و همین طور تولید بیش از حد خودرو و رشد نسبی کیفیت خودروها اتفاق افتاده است؛ طبق آماری که روی پایگاه شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران منتشر شده است ، طی بازه 5 ساله 85 تا 90 شاخص رشد جابه‌جایی مسافر روی مدار مثبت بود ولی از سال 90 به بعد به دلیل تورم افسارگسیخته‌یی که در دولت دهم اتفاق افتاد، این میزان دیگر به مدار مثبت باز نگشت و تا سال 94 همچنان منفی ماند، هرچند از سال 92 به بعد با تدابیری که دولت در کنترل تورم اندیشید با اینکه رشد آن همچنان منفی بود ولی با شیب کمتری حرکت کرد.
نگاهی به جدول آمار جابه‌جایی مسافر طی 10ساله 84 تا 94 نشان‌دهنده این است که در سال 84 میزان 19میلیون و 400هزار و 204نفر از طریق سیستم ریلی جابه‌جا شده‌اند که این عدد رشد 5/11 درصدی میزان جابه‌جایی را نسبت به سال گذشته نشان می‌دهد در این سال نرخ تورم 1/21درصد و نرخ تورم حمل و نقل 6/6 درصد بود.
سال 85 میزان 21میلیون و 345هزار و 666مسافر جابه‌جا شد که در این سال هم آمار جابه‌جایی مسافر رشد 10درصدی را داشت که این درصد نسبت به سال گذشته رشد کمتری داشت، هر چند رقم جابه‌جایی مسافر نسبت به سال قبل افزایش یافته است، در این سال نرخ تورم 7/13نرخ تورم حمل و نقل 2/6 درصد بود.
در سال 86 رشد جابه‌جایی تعداد مسافر به میزان 3 میلیون و 113هزار و 218 اتفاق افتاد که رشد 5/14 درصدی را نسبت به سال گذشته خود داشت با اینکه در این سال نرخ تورم افزایش داشت و به عدد 2/17 رسید و نرخ تورم حمل و نقل هم با افزایش 9/4 درصدی به عدد 1/11 رسید.
در سال 87 آمار جابه‌جایی تعداد مسافران به عدد 26 میلیون و 225هزار و 263نفر رسید که هر چند میزان افزایشی تعداد مسافر را در خود داشت ولی درصد شاخص جابه‌جایی در این سال شیب نزولی داشت و نسبت به سال گذشته با 3/7درصد افزایش به عدد 2/7 رسید.
سال 88 هم شاخص رشد جابه‌جایی مسافر روی شیب منفی بود هر چند آمار جابه‌جایی تعداد مسافران باز هم با رشد همراه بود و به عدد 27 میلیون و 710هزار و 234 نفر رسید. در این سال نرخ تورم به 5/9 رسید که البته آمار نرخ تورم در این سال‌ها به گفته کارشناسان آمار دقیقی نیست، نرخ تورم حمل و نقل در این سال 8/4 بود که این شاخص هم نسبت به سال قبل کاهش داشت.
سال 89 میزان جابه‌جایی تعداد مسافران به عدد 28 میلیون و 814 هزار و 198 رسید؛ ولی با اینکه این عدد مدار افزایش را نشان می‌دهد ولی نرخ شاخص جابه‌جایی مسافر در این سال‌ها همچنان روی شیب نزولی بود و نسبت به سال قبل خود کاهش داشت و به عدد 9/3 رسید، نرخ تورم در این سال‌ها 9/13 و نرخ تورم حمل و نقل هم 6/12 بود.
سال 90 میزان جابه‌جایی مسافری با کاهش در تعداد مواجه شد و شاخص جابه‌جایی هم در این سال بعد از چند سال به رقم منفی 8/0 رسید، نرخ تورم در این سال‌ها4/26 و نرخ تورم حمل و نقل 3/21 بود. سال 91 میزان جابه‌جایی مسافر افت یک میلیون و 500 هزار نفری را داشت و شاخص جابه‌جایی حمل و نقل مسافر هم به عدد منفی 4/5 رسید.
سال 92 میزان جابه‌جایی مسافر باز هم آمار کاهشی داشت و به عدد 25 میلیون و 533 هزار و 120 رسید که شاخص جابه‌جایی حمل و نقل مسافر در این سال روی عدد منفی 4/5 سال گذشته ثابت ماند، در این سال نرخ تورم 1/32 و نرخ تورم حمل و نقل هم 7/33 بود.
سال 93 میزان جابه‌جایی مسافر 24 میلیون و 802 هزار و 384 بود که نسبت به سال قبل روی مدار کاهشی بود، شاخص جابه‌جایی مسافر در این سال به عدد منفی 8/2 رسید که نسبت به سال قبل شیب صعودی داشت.
سال 94 میزان جابه‌جایی مسافر به عدد 24 میلیون و 452 هزار نفر رسید که شاخص جابه‌جایی مسافر در این سال به عدد منفی 4/1 رسید؛ نرخ تورم در این سال 3/11 و نرخ تورم حمل و نقل هم رقم 10 را داشت.
رشد 10درصدی در سال 85
برای بررسی ریز به ریز اتفاقات حمل و نقل ریلی و بررسی اعداد و ارقام موجود سراغ سیدمحمد راشدی معاون مسافری راه‌آهن می‌رویم، راشدی می‌گوید: اگر بخواهیم آمار 10ساله جابه‌جایی مسافر در 10سال گذشته را بررسی کنیم، لازم است کمی به قبل‌تر از سال 84 برگردیم، چرا که زمان حال حاضر بسیار از دوره‌های قبل تاثیر می‌پذیرد.
به گفته راشدی سال 76 بود که «شرکت رجا» تاسیس شد، این شرکت در سه، چهار سال ابتدایی فعالیتش تا سال 80 بیشتر در زمینه سیستم‌های فروش آنلاین بلیت و ارتباط با آژانس‌های مسافری که در آن زمان این سیستم‌ها کمتر جا افتاده بودند، وارد شد. این شرکت طی همان سال‌ها هم شروع به بازسازی ناوگان موجود کرد و اواخر سال 79 و 80 بود که شاهد راه‌اندازی قطارهای «سبز» و «سیمرغ» بودیم.
ضمن اینکه بازسازی ناوگان و افزایش کیفیت ناوگان ادامه داشت، شرکت رجا از سال 75 که تاسیس شد، بخش مسافری راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران به رجا متصل شد و شرکت رجا هم 100درصد دولتی بود. اوایل سال 80 برنامه‌ریزی برای خرید ناوگان جدید را در دستور کار قرار داد.
راشدی می‌گوید: شروع به انعقاد قرارداد با واگن‌سازهای جدید و نوسازی ناوگان ریلی، در این راستا قراردادهایی با شرکت واگن پارس و پلور سبز کرمان به صورت کنسرسیوم با کشورهای خارجی راه‌اندازی کرد.
قرارداد جدید خرید 50 واگن در این سال اتفاق افتاد و همچنین قرارداد خرید واگن‌های غزال از کشور چین و قرارداد خرید Transept که قطارهایی با سرعت 160کیلومتر بر ساعت بودند به صورت کنسرسیوم بین شرکت رجا و واگن‌سازی پارس و شرکت زیمنس از سال 80 تا 81 منعقد شد، این اقدامات باعث شد از اوایل سال 84 ورود ناوگان جدید به شبکه ریلی کشور را شاهد باشیم، این ناوگان از سال 84 تا 85 به ناوگان مسافری اضافه شد و این شبکه مورد بهره‌برداری قرار گرفت. وی اضافه می‌کند: حدود 150 واگن غزال، 50 واگن پلورسبز و 50 واگن پارس و شروع تولید واگن‌های با سرعت 160 صورت گرفت، در واقع افزایش این واگن‌ها و راه‌اندازی واگن‌های جدید که همزمان با واگذاری رجا به بخش خصوصی بود، باعث شد در مسیرهای زیادی شاهد افزایش قطار باشیم. بنابراین طی سال 84 بود که در جابه‌جایی مسافری افزایش 6/11درصدی شاخص رشد و 2میلیون و 9هزار و 420 نفری مسافر را در آن سال‌ها داشتیم. در ادامه بخشی از ناوگان و قطارها در سال 85 اضافه شد و این اتفاق باعث شد در سال 85 هم رشد 10درصدی را داشته باشیم.
سال 86 و افزایش حامل‌های انرژی
راشدی اظهار کرد: در سال 86 ضمن اینکه افزایش تعدادی ناوگان جدید همزمان با افزایش قیمت سوخت اتفاق دیگری را در حوزه ریلی رقم زد منجر به افزایش تقاضای حمل و نقل ریلی در زمینه جابه‌جایی مسافر شد، در واقع افزایش قیمت حامل‌های انرژی در این سال باعث شد تقاضای حمل و نقل جاده‌یی از وسایل نقلیه شخصی و حمل و نقل عمومی کاهش پیدا کند و این تقاضا را به سمت گرایش از قطار سوق دهد.
وی افزود: در سال 87 رشد 2/7 درصدی جابه‌جایی مسافر طی همین اتفاقات رخ داد: در سال 88 افزایش آمار جابه‌جایی مسافر ولی با کاهش درصد رشد مسافری رخ داد، یعنی میزان رشد شاخص جابه‌جایی نسبت به سال گذشته کاهش داشت ولی میزان جابه‌جایی مسافر افزایش داشت. تا سال 88 قیمت بلیت قطارهای رجا با قیمت دولتی و یارانه‌یی عرضه می‌شد و افزایش قیمت بلیت آنچنان نبود وحتی قیمت بلیت در آن سال‌ها کمتر از 10هزار تومان بود.واگذاری رجا به تامین اجتماعی در سال 89به گفته راشدی، از اواخر سال 88 بخشی از ناوگان رجا در مسیرهای جنوب شرق به بخش خصوصی واگذار شد.
از اواخر سال 88 و اوایل سال 89 به بعد شاهد افزایش قیمت در قطارهای واگذار شده بودیم، که این افزایش قیمت واکنشی به واگذاری سهام شرکت رجا به‌طور کلی با مصوبه دولت به همراه 17 شرکت دیگر و در عوض طلب 2/2 هزار میلیارد تومان سازمان تامین اجتماعی از دولت به این شرکت بود.
در واقع این عمل در زمان دولت محمود احمدی‌نژاد و بدون کارشناسی شدن برای رد دیون شرکت رجا به سازمان تامین اجتماعی بود. معاون مسافری راه‌آهن، از سال 90 یارانه دولت به بخش مسافری کاملا قطع شد و افزایش بهای بلیت قطارها رشد زیادی پیدا کرد که بخشی از این افزایش قیمت بلیت به دلیل بهبود وضعیت خودروهای شخصی مردم و افزایش ذائقه سفر با خودرو شخص از سال 90 موجب شد که رشد منفی آمار حمل و نقل ریلی مسافری را شاهد باشیم و کماکان افزایش بهای بلیت توسط بخش خصوصی طی سال‌های 90 تا 94 افزایش بیش از 200 تا 300 درصدی را داشت.
وی افزود: در واقع بهای بلیتی که در سال‌های قبل از 90 در مسیر تهران-مشهد کمتر از 15 هزار تومان بود در سال 94 به 60 هزار تومان افزایش پیدا کرد و بقیه مسیرها هم به همین ترتیب شاهد رشد قیمت‌ها در زمینه مسافری بودند. در ادامه و طی 4سال با توجه به افزایش سایر هزینه‌های سفر اعم از هزینه هتل، هزینه‌های خوراک و بهتر شدن وضعیت جاده‌ها، باعث شد مسافر بیشتری به سمت مسافرت با خودرو گرایش پیدا کنند.
راشدی اظهار کرد: حمل و نقل مسافری ریلی به جهت ایمن بودن و معرف سفر سبز بهترین وسیله حمل و نقل، در همه جای دنیا یارانه دارد، در این ارتباط کشورهای پیشرفته و توسعه یافته نیز تمام راه آهن خودشان را به بخش خصوصی واگذار نکردند. در واقع کشورهای توسعه یافته بر این مبنا اتفاق نظر دارند که استفاده از سفرهای جاده‌یی باعث افزایش تصادفات می‌شود و هزینه‌هایی را از قبیل نگهداری و آسیب و مجروحان جاده‌یی و همین طور نگهداری جاده‌ها ایجاد می‌کند.
معاون مسافری راه‌آهن گفت: در زمان دولت نهم و دهم قرار بود که سالانه به میزان 1000کیلومتر خطوط ریلی ایجاد شود که این میزان کمتر از 300 کیلومتر بود، در حالی که بیشترین درآمدهای ارزی به میزان 850میلیارد دلار طی این سال‌ها به دست آمد.
دولت روحانی از ابتدای فعالیت خود به گفته سیدمحمد راشدی در سه زمینه قول مساعد به مردم داد، یکی از این موارد توسعه حمل و نقل ریلی بود دولت طی زمان باقیمانده سعی در اجرای پروژه‌های زیر به غیر از مواردی که از قبل توسعه داده است دارد که از آن جمله می‌توان به 4 خطه کردن راه‌آهن تهران-کرج، دوخطه کردن مسیر کرج-زنجان، دوخطه کردن مسیر بافق-میبد-زرین شهر، چهارخطه کردن تهران-گرمسار، سه‌خطه کردن مسیر نیشابور به مشهد اشاره کرد.
