450هزار تن صادرات رسمی هندوانه در سال٩٤
گروه بنگاه‌ها شهاب‌الدین قیداری
مدت‌های مدیدی است که کارشناسان امور توسعه و تحلیلگران درباره جایگاه «آب» در توسعه پایدار اقتصادی ایده‌پردازی می‌کنند و مهم‌ترین چالش‌های پیش روی جهان آینده را بر سر استفاده از منابع و ذخایر بیشتر «آب» تفسیر می‌کنند. معادله تامین «آب» و ترس از «خشکسالی» برای ایرانیان از گذشته‌های باستانی تا به امروز امتداد داشته است، آن‌گونه که در کتیبه چهارم داریوش در تخت‌جمشید، «خشکسالی» در کنار «جنگ» و «دروغ» سه‌گانه‌یی است که داریوش بزرگ آرزو می‌کند ایران تا همیشه تاریخ، از آنها در امان بماند، بنابراین آب منبعی طبیعی، کمیاب، آسیب‌پذیر و حیاتی برای توسعه اقتصادی و اجتماعی است که به‌صورت یک میراث انسانی باید از نسلی به نسل‌های بعدی سپرده شود. اما کمیابی آن، از هم‌اکنون این ماده حیاتی را در راس دستور کار دولت‌های جهان قرار داده است. بدون تردید در نیمه اول قرن بیست‌ویکم مشکل تهیه آب سالم، از مشکل غذا و انرژی شدیدتر شده و آب بیشتری برای شرب، بهداشت، تولید غذا و مصرف صنایع مورد نیاز خواهد بود. باتوجه به مشکلات کم‌آبی ایران، مسوولان وزارتخانه جهاد کشاوزی بارها نسبت به کشت میوه‌های آب‌داری مانند هندوانه به کشاورزان هشدار
می‌دهند و از آنها می‌خواهند به جای کشت میوه‌های آب‌دار به فکر کشت میوه‌هایی باشند که آب کمتری نیاز دارند، اما با وجود این در سال گذشته شاهد صادرات حجم بالایی از این محصول به کشورهای مختلف دنیا بودیم که بخشی از منابع استراتژیک ایران را بدون هیچ توجیه اقتصادی و به‌خاطر منافع کوتاه‌مدت به خطر می‌اندازد. این فرآیند در ادبیات اقتصادی به عنوان صادرات «آب مجازی» شناخته می‌شود. آب مورد نیاز برای تولید یک تن محصول، مفهومی به نام «آب مجازی» را ایجاد می‌کند. به عنوان مثال برای تولید هر تن گندله فولاد 4مترمکعب آب نیاز است. در مقابل برای تولید هر تن پسته 7هزار مترمکعب آب لازم است، بنابراین اگر کسی 1000تن فولاد از کشوری خریداری کرد، به آن معناست که 4هزار مترمکعب آب وارد کشور کرده و کشوری که 1000تن پسته خریداری می‌کند، به این معناست که 7میلیون متر مکعب آب نیز برای تولید این میزان پسته خریداری کرده است، بنابراین تحلیلگران به دولت‌ها پیشنهاد می‌کنند که زمینه صادرات محصولاتی که آب بیشتری را مصرف می‌کنند، محدود کنند. در جریان این گزارش تلاش شده تا نگاهی به ابعاد مختلف موضوع «آب» و نقشی که در توسعه پایدار اقتصادی به‌عهده
دارد، انداخته شود تا در پایان مخاطب تصویری از وضعیت این منبع استراتژیک به دست آورد.
سختگیری در تولید محصولات پرآب
یکی از مسائلی که همواره ازسوی کارشناسان اقتصادی مطرح بوده این است که در صادرات محصولاتی که از کشور آب خارج می‌کنند، سختگیری شود و به واردات کالاهایی که آب وارد کشور می‌کنند، کمک شود. این معادله به ظاهر ساده زیر پوسته ظاهری خود، اهمیت فوق‌العاده‌یی دارد که می‌تواند کشورها را در زمینه استفاده بهینه از محصول استراتژیکی چون آب کمک کند. اما این فرآیند در کشور ما هرگز جدی گرفته نشده است. دولت قبلی با آزاد کردن حفر چاه‌های غیرمجاز، ایران را در برابر یکی از خطرناک‌ترین برهه‌های تاریخی خود از منظر استفاده از آب‌های زیرزمینی قرار داد. در کنار این موضوع عدم ارائه یک الگوی کشاورزی مطلوب، باعث شده تا بسیاری از اقلام صادراتی محصولات کشاورزی ایران، کالاهایی با مصرف آب بالا باشند.
براساس اطلاعات منتشر شده ازسوی گمرک ایران، در سال1394، نزدیک به 564میلیون کیلوگرم، معادل 126میلیون و 578هزار دلار هندوانه از ایران به کشورهایی مانند پاکستان، گرجستان، آذربایجان، آلبانی، آلمان، افغانستان، ازبکستان، روسیه سفید، مجارستان، هلند، نروژ، لهستان، کویت، قطر، سوئد، سوییس، عراق، عمان و... صادر شده که این رقم مربوط به صادرات رسمی است.
قیمت آبی که برای تولید این میزان هندوانه صرف شده است، بیش از 5برابر (حدود700میلیون دلار) درآمدی است که از صادرات این میزان هندوانه عاید کشورمان
شده است.
صادرات آب مجازی، مزیت نیست
یک عضو کمیسیون کشاورزی مجلس نهم بااشاره به صادرات آب مجازی در قالب محصولات آب‌بر مثل هندوانه و سیب‌زمینی به صحبت‌های برخی در این مورد که این محصولات، مزیت نسبی ما محسوب می‌شوند، اشاره و تاکید کرد که با این وجود ما با بحران آب مواجه هستیم و باید متناسب با اقلیم و الگوی کشت اقدام به کشت کنیم.
علی ایرانپور در رابطه با لزوم تدوین قانون برای جلوگیری از این صادرات، توضیح داد: «بخش‌هایی از این مساله می‌تواند از طریق بخشنامه‌های دولتی قابل کنترل باشد، اما متاسفانه شاهد هستیم که عمدتا کشت محصولات جالیزی مثل هندوانه، طالبی و خربزه در نقاطی صورت می‌گیرد که نقاط کم‌آب کشور هستند.»
او ادامه داد: «این محصولات آب زیادی مصرف می‌کنند و عمدتا نیز صادر می‌شوند، نبود الگوی کشت و کشت جایگزین و نظارت عامل اصلی این مساله است؛ امیدواریم وزارت جهاد کشاورزی طبق شعاری که آقای وزیر مطرح کرده، ساماندهی محصولات کشاورزی را جزو اولویت کاری خود قرار دهد.»
این عضو کمیسیون کشاورزی مجلس با این امر که گفته می‌شود تولید و صادرات محصولاتی مثل هندوانه مزیت نسبی ماست مخالفت کرد و افزود: «ما بحران آب را داریم و باید متناسب با اقلیم و الگوی کشت اقدام به کشت کنیم.»
جای خالی آب مجازی در برنامه ششم توسعه
مرکز پژوهش‌های مجلس نهم جایگاه آب را در قالب برنامه ششم توسعه مورد بررسی قرار داد.
به گزارش روابط عمومی مرکز پژوهش‌های مجلس، دفتر مطالعات زیربنایی این مرکز با اعلام این مطلب که آمار و ارقام اخیر مربوط به صادرات محصولات کشاورزی، نگران‌کننده است، می‌افزاید: «در کنار این موضوع وضعیت وخیم سفره‌های آب زیرزمینی و برخی زیست بوم‌های آبی در کشور، همگی دلالت بر وجود بحران آب در کشور دارند و باتوجه به اینکه سال1394 سال آخر برنامه پنجم توسعه است، باید در این سال لایحه برنامه ششم توسعه در دستور کار دولت و مجلس قرار گیرد. از مهم‌ترین نقاط ضعف این برنامه‌ها می‌توان به غالب بودن تفکر سازه‌یی در تدوین و عملکرد آنها، ضعف شدید در ارتقای نرم‌افزاری بخش، غیرواقع‌بینانه بودن و عدم تطابق با شرایط موجود کشور اشاره کرد. در تدوین برنامه ششم توسعه اسناد بالادستی مختلفی وجود دارد که مهم‌ترین آنها سیاست‌های کلی برنامه ششم توسعه است.»
تفکیک محصولات پرآب‌خواه از کم‌آب‌خواه
در همین خصوص عضو هیات علمی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران با بیان اینکه آب مجازی، آبی است که طی فرآیند تولید برای هر نوع محصول استفاده می‌شود تا به مرحله تکامل برسد، گفت: برای مثال گفته می‌شود برای تولید هر کاغذ A4، 12لیتر آب مصرف می‌شود که این آب شامل آبی است که به درخت داده می‌شود، آبی که برای تولید سم و کود داده شده به درخت مصرف می‌شود و آبی که در فرآیند تولید کاغذ مصرف می‌شود و این بدین معناست که با مصرف هر کاغذ A4، 12لیتر آب دور ریخته می‌شود. عدم تولید محصولات پرآب‌خواه در کشور و واردات آنها به نفع کشور خواهد بود و به منزله واردات آب به کشور و صرفه‌جویی در آب باقی مانده است.»
خلیل کلانتری افزود: امروز کشور در بحران آبی به‌سر می‌برد و تولید محصولات پر‌آب‌بر به منزله هدررفت آب و صادرات آن است، میزان آب مصرفی اعم از آبی که به محصول داده می‌شود و آبی که برای تولید بذر، سم، کود و سایر نهاده‌ها مصرف می‌شود برای تولید یک کیلوگرم هندوانه، قابل‌توجه است؛ باید بتوانیم محصولات پرآب‌خواه و کم‌آب‌خواه را از یکدیگر تفکیک کنیم و در تولید تغییر رویکرد دهیم.»
وی خاطرنشان کرد: «می‌توانیم محصولاتی که در آنها آب مجازی بالایی مصرف می‌شود را در کشور تولید نکنیم و به واردات آنها بپردازیم که در واقع وارد کردن این محصولات آب‌بر، واردات آب به کشور خواهد بود.»
