گروه بین‌الملل رامبد فرهودی‌مقدم
رویدادها و تحولات بین‌المللی ضمن اینکه جغرافیای سیاسی را تحت‌تاثیر خود قرار می‌دهند، بر دانش حقوقی نیز اثر می‌گذارند. به بیان دیگر تحولات حقوقی که در پیروی از رویدادهای بین‌المللی صورت می‌گیرد به پویایی حقوق بین‌الملل انجامیده است. در حال حاضر این پویایی به تحول گسترده در روابط بین‌الملل منجر شده است. در این میان، جنگ‌ها (اعم از داخلی یا بین‌المللی) به‌عنوان اصلی‌ترین منشا تحول حقوق بین‌الملل هستند. هرچند جنگ‌ها موجبات پایمال شدن حقوق انسانی و بین‌المللی را فراهم می‌آورد، هراس و انزجار و هزینه‌های گزاف مالی و انسانی ناشی از آن جامعه انسانی را وا داشته است که برای تقلیل و جلوگیری از آلام انسانی جنگ، مقرراتی را در محدود کردن آن ایجاد کنند. رویدادهای فاجعه‌باری که در دهه‌های 80میلادی در کردستان عراق خصوصا در شهر حلبچه روی داد، تاثیرات مهمی بر حقوق بین‌الملل بر جا نهاد و در این مقاله کوشش شده است که به تاثیرات فاجعه بمباران شیمیایی حلبچه بر حقوق بین‌الملل پرداخته شود.
سابقه تاریخی استفاده از سلاح شیمیایی
در تاریخ زندگی بشر شواهد زیادی حاکی از تلاش انسان در استیلا بر دیگری وجود دارد. از این رو انسان‌ها به دلایل مختلف با یکدیگر به جنگ پرداخته‌اند و در این ستیزها از ابزارهای مختلف ازجمله تسلیحات شیمیایی استفاده کرده‌اند. بهکارگیری تسلیحات شیمیایی البته به شیوه ابتدایی می‌تواند به قدمت تاریخ بشر باشد. در بررسی تاریخی، مورخان به کارگیری تسلیحات شیمیایی را 6قرن پیش از میلاد مسیح دانسته‌اند که به شیوه‌های مسموم کردن آب آشامیدنی و افروختن آتش زیر دیوار‌های قلعه دشمن، آنان را وادار به تسلیم می‌کردند. با شروع جنگ جهانی اول (1918-1914 میلادی) استفاده از جنگافزارهای شیمیایی به مشکل مدرن و در نتیجه کشنده‌تری گسترش یافت. آلمان، بریتانیا، فرانسه، امریکا، مجارستان، ایتالیا، روسیه نیز در جنگ از تسلیحات شیمیایی استفاده کردند.
در میانه دو جنگ جهانی نیز از مواد شیمیایی در اوایل دهه1920 ازسوی نیروهای بریتانیا در سرزمین‌های مستعمره هند و خاورمیانه و ازسوی دیگر اسپانیایی‌ها و فرانسوی‌ها علیه مبارزان مراکشی در «ریف» به کار گرفتتند. همچنین گزارش‌های از استفاده سلاح‌های شیمیایی توسط ایتالیا علیه مردم اتیوپی و ژاپن در جنگ با چین علیه این کشور در سال‌های7-1935 منتشر شده است. در اوایل دهه1970 گزارش‌هایی از استفاده از مواد شیمیایی سمی توسط امریکایی‌ها در جنگ ویتنام مطرح شد. با شروع جنگ عراق با ایران در میانه سال‌های 89-1984 دولت ایران بیش از 252مورد حمله شیمیایی عراق علیه ایران را در سازمان ملل به ثبت رساند که وسیع‌ترین و زیان بخش‌ترین آنها حمله شیمیایی 7/4/1366 به مناطق غیرنظامی شهر سردشت بود که نزدیک به هزار نفر کشته و مجروح شدند. اما فاجعه‌بارترین مورد کاربست تسلیحات شیمیایی، توسط دولت عراق در 16مارس1988 در شهر کردنشین حلبچه بوده است. این وخیم‌ترین مورد استفاده از جنگافزارهای شیمیایی از زمان جنگ جهانی اول علیه غیرنظامیان بوده است و به‌عنوان هولناک‌ترین جنایت علیه بشر «توسط سلاح شیمیایی» در این دوره محسوب می‌شود. تراژدی که در آن دست‌کم
پنج هزار غیرنظامی جان باختند و بیش از 7000نفر دیگر به جراحت‌های مرتبط با مواد شیمیایی سمی مبتلا شدند.
ممنوعیت سلاح شیمیایی در حقوق بین‌الملل
ایجاد دنیا و زندگی امن و همچنین انزجار و هراس از بهکارگیری تسلیحات شیمیایی که تصاویر وحشتناکی را در اندیشه انسانی حک کرده است، شاید اصلی‌ترین محرک و موضوع تاریخ مذاکرات خلع سلاح مربوط به ممنوعیت تسلیحات شیمیایی بوده است. درواقع این مذاکرات در چارچوب تلاش‌های بین‌المللی یا یکجانبه بازیگران بین‌المللی در تصویب مقررات و اقدامات الزام‌آور در محدود کردن تسلیحات شیمیایی بوده تا شاید بتوان از این طریق از شدت خطرات و لطمات ناشی از تسلیحات شیمیایی که منجر به انهدام گروه‌های انسانی بزرگ می‌شود جلوگیری کرد. در سالیان گذشته مذاکرات بین‌المللی متعددی برگزار شده است که در واکنش به بهکارگیری سلاح شیمیایی و در تلاش برای ممنوعیت آن بوده است. نخستین توافق بین‌المللی در مورد محدودیت استفاده از گلوله‌های سمی را نیز موافقتنامه استراسبورگ میان دول فرانسه وامپراتوری مقدس ژرمانی در سال1675 میلادی بر شمرده‌اند، شاید از تلاش‌های بارزی که بعدا درمورد منع کاربرد تسلیحات شیمیایی صورت گرفته باشد بتوان به اعلامیه1868 سن‌پترزبورگ در مورد استفاده از مواد منفجره کمتر از 14اونس در زمان جنگ را نشانه توجه دولتمردان آن زمان به منع استفاده از
سلاح‌هایی که خلاف وجدان بشریت قلمداد شده‌اند، دانست. سند دیگری که بر ممنوعیت مواد شیمیایی و میکروبی دلالت دارد، اعلامیه27 آگوست1874 بروکسل است.
در سال1899 کنفرانس در لاهه با حضور 26کشور برگزار شد که به تدوین مقررات جنگ پرداختند. هشت سال بعد باز هم به ابتکار روسیه کنفرانس چندجانبه دیگری در لاهه در تاریخ 15ژوئن1907 تشکیل شد که به پیمان لاهه معروف شد. با شروع جنگ جهانی اول و نقض پیمان لاهه در طی جنگ، کشورهای فاتح در اعلامیه کنفرانس صلح ورسای در ماده 171 «ساخت و واردات گاز‌های خفه‌کننده و مسموم‌کننده و سایر گاز‌های مشابه همچنین مایعات و مواد و ابزارهای همانند» را به خاک آلمان ممنوع کردند. از دیگر معاهدات بین‌المللی که حکایت از ممنوعیت کاربرد سلاح شیمیایی دارند، معاهده دریایی واشنگتن مورخ 6فوریه1922 و کنوانسیون محدودیت جنگ‌افزار‌ها میان کشورهای امریکا مرکزی در 7فوریه1923 است. از دیگر تلاش‌ها برای ممنوعیت سلاح‌های شیمیایی اجلاس17ژوئن1925 بود، که به پروتکل ژنو معروف شد.
آخرین اقدامات برای ممنوع کردن تسلیحات شیمیایی در دوران قبل از منشور ملل متحد می‌توان به قطعنامه کنفرانس عمومی خلع سلاح مورخ 23جولای1933 و قطعنامه شورا و مجمع جامعه ملل در 16مه و 30دسامبر1938 اشاره کرد. پس از پایان جنگ دوم جهانی در سال1946 با برپایی دادگاه نورنبرگ در ماده16 اساسنامه دادگاه به مساله ممنوعیت استفاده از سم و سلاح سمی اشاره شده است. با تاسیس سازمان ملل متحد در سال1946، در مقدمه منشور ملل و در بند یک ماده11 و ماده26 و بند یک ماده47 مواردی برای عدم بهکارگیری سلاح‌های کشتار جمعی ذکر شده است. از دیگر اقدامات تدوین قطعنامه‌یی ازسوی کمیسیون تسلیحات متعارف سازمان ملل متحد در سال1984 است که به تصویب شورای امنیت رسید و طبق آن تسلیحات شیمیایی در زمره تسلیحات کشتار جمعی قرار گرفت. در دهه 70میلادی به بعد سازمان ملل یک ارگان مذاکره‌کننده بین‌المللی در مورد خلع سلاح و به‌تبع آن در مورد مساله تسلیحات شیمیایی داشته است. تحت عنوان کمیته 18ملیتی خلع سلاح (ENDC) فعالیت نمود، از سال1969 تا 1979 به کنفرانس کمیته خلع سلاح (CCD) و از سال1979 تا 1984 با نام کمیته خلع سلاح و بالاخره در سال1984 تبدیل به کنفرانس خلع
سلاح تغییر عنوان داد. از دیگر اقدامات خلع سلاح شیمیایی اقدام مجمع عمومی سازمان ملل در تصویب رشته قطعنامه
B (XXL) 62/2 مورخ 15سپتامبر1966 و قطعنامه A (XXIII) 2454 20 دسامبر1968 و A (XXIV) 2603 مورخ16 دسامبر1969 و قطعنامه 98/37 بود.
پس از کاربرد سلاح‌های شیمیایی توسط دولت مرکزی عراق علیه مردم غیر نظامی شهر حلبچه در اول مارس1988، دولت ایران در 16 تا 18مارس 1988 با ارسال چندین نامه به دبیرکل سازمان ملل، بااشاره به استفاده عراق از تسلیحات شیمیایی در منطقه عملیاتی والفجر10 و نیز مناطق کردنشین عراق و شهر حلبچه خواستار اعزام هیات کارشناسی سازمان ملل برای بررسی موضوع شد. سرانجام دبیرکل سازمان ملل در 25مارس1988 گروهی کارشناس به مناطق یاد شده اعزام کرد.
گروه اعزامی گزارش‌های‌شان را در 14آوریل1988 به دبیرکل سازمان ملل منتقل کردند. دبیرکل گزارش بازرسان را به اطلاع شورای امنیت رسانید که به صدور قطعنامه612 در 9مه1988 شد. در قطعنامه مذکور ضمن محکومیت استفاده از سلاح شیمیایی در مناطق یاد شده، از دو طرف منازعه خواسته شده بود که از به کارگیری سلاح شیمیایی خودداری کنند و به پروتکل ژنو1925 پایبند باشند. همچنین شورای امنیت خواستار نظارت و محدودیت‌های شدید در مورد صدور تولیدات شیمیایی برای ساخت تسلیحات شیمیایی شد. به‌دنبال واقعه شهر حلبچه محافل رسمی و غیررسمی گزارش‌هایی در محکومیت آن به میان آوردند، از مهم‌ترین آنها اعلام جرم دادستان وقت آلمان علیه شرکت‌های تولید‌کننده مواد شیمیایی که محصولات ممنوعه را به عراق صادر کرده بودند. بیانیه وزیر امور خارجه وقت اتریش در محکومیت فاجعه حلبچه در کنفرانس خلع سلاح در وین1367، بیانیه هانس دیتریش گنشر وزیر امور خارجه آلمان و جفری هاو وزیر امور خارجه انگلستان در محکومیت رژیم عراق در کشتار مردم حلبچه همچنین قطعنامه پارلمان اروپا و طرح مجازاتی سنای امریکا علیه دولت عراق و نیز گزارش‌های نشریات مختلف و متعدد درباره استفاده عراق از
تسلیحات شیمیایی در حلبچه بود. در پی برقراری آتش‌بس در جنگ میان عراق و ایران هچنین انتشار اخبار فاجعه حلبچه در میان افکار عمومی جهان، کشورهای جنوب که شاهد استفاده گسترده عراق از یک سو و عدم واکنش قاطعانه و مناسب مجامع بین‌المللی و نیز ارزان بودن تسلیحات شیمیایی که به عنوان (بمب اتمی فقرا) یاد می‌شد، سبب شد که میان کشورهای یاد شده مسابقه تسلیحات شیمیایی در بگیرد و دولت‌ها به خرید یا احتمالا تولید تسلیحات شیمیایی روی آورند، این موارد همچنین هراس و انزجار بین‌المللی که در پی فاجعه حلبچه روی داد قدرت‌های بزرگ را وادار به تسریع در روند انعقاد کنوانسیون‌هایی در محدود کردن و ممنوع کردن تسلیحات شیمیایی کرد.
تلاش‌هایی برای جهان بهتر
در همین راستا کنفرانس‌ها و سمینار‌های چندجانبه‌یی با هدف انعقاد کنوانسیون تسلیحات شیمیایی تشکیل شد. مهم‌ترین این کنفرانس‌ها، کنفرانس بین‌المللی پاریس1989، کنفرانس بین‌المللی کنترل تسلیحات شیمیایی در 4 و 5 آوریل1989 تورنتو، کنگره بین‌المللی مبارزه با تسلیحات شیمیایی و بیولوژیکی و درمان قربانیان 24مه 1989 ژنو، سمپوزیوم بین‌المللی حفاظت در مقابل جنگافزارهای شیمیایی از 11 الی 16ژوئن 1989 استکهلم، کنفرانس دولتی و صنعتی علیه تسلیحات شیمیایی از 18 تا 22سپتامبر 1989 در کانبرا استرالیا. از میان کنفرانس‌های سال1989 کنفرانس پاریس و کنفرانس دولتی و صنعتی علیه تسلیحات شیمیایی کانبرا از اهمیت ویژه‌یی برخوردار بود. در کنفرانس کانبرا اعضای شرکت‌کننده به تفکیک میان مواد شیمیایی مرگ‌آور و مواد مثبت در جهت رفاه حال و بهبود زندگی انسان‌ها همچنین اجماع نظر بر سر تصویب یک کنوانسیون جامع خلع سلاح شیمیایی در اسرع وقت پرداختند. روند حوادث و وقایع در میان سال‌های1980 تا 1990 به‌گونه‌یی رقم خورد که اکثریت کشورهای جهان در انعقاد کنوانسیون تسلیحات شیمیایی متفق‌القول شدند.
سرانجام پیش‌نویس آماده شده در 1985 (636/ CD) پس از اصلاحات اساسی در 192صفحه تحت عنوان کنوانسیون بین‌المللی ممنوعیت تسلیحات شیمیایی (CWC) در کنفرانس خلع سلاح سازمان ملل متحد در اول دسامبر1992 به تصویب رسید و در 13ژانویه 1993 برای امضا در پاریس دراختیار دولت‌ها قرار گرفت، که در 29آوریل 1997 با عضویت 87دولت قدرت اجرایی یافت. درواقع کنوانسیون مذکور کامل‌ترین سند بین‌المللی ممنوعیت کاربرد تسلیحات شیمیایی است که با هدف یافتن راهکارهایی برای ایجاد وتقویت رژیم حقوقی تضمین‌کننده ممنوعیت استفاده از تسلیحات شیمیایی و ایجاد ساز وکار‌های نظارتی در چارچوب منع گسترش، تولید، انباشت و بهکارگیری تسلیحات شیمیایی و انهدام آنهاست. در پایان به این ضرب‌المثل فرانسوی اشاره می‌شود، شور بختی عده‌یی موجبات نیک بختی دیگران را فراهم می‌کند. درواقع مردمان کرد عراق با یادآوری تندیس آن کودک آرمیده در آغوش پدر (که به نماد تراژدی حلبچه معروف شد) این پیام را به همگان دادندکه جان یک کودک بیش از هر مرزی ارزش دارد.
