محمدرضا فرحناک: عدم آشنایی شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا با مفاهیم تجاری اصلی‌ترین عامل شکست آنهاست
کارآفرینی و دانش چه نسبتی با یکدیگر دارند؟ پاسخ این پرسش در وهله اول به نظر ساده می‌رسد، چرا که بخش اعظم مصادیق کسب و کارهای کارآفرینانه، مصادیقشان را در استارت‌آپ‌هایی می‌یابند که نوآوری و خلاقیت عنصر اصلی مقوم آنها هستند. اما این پرسش جنبه‌های مغفول مانده‌یی هم دارد: کارآفرینانی که از بطن دانشگاه‌ها بیرون می‌آیند ممکن است، بیشتر صبغه علمی داشته باشند و از تجارت و فضای کسب و کار کمتر بدانند. این نکته را اگر در کنار نرخ بالای شکست در استارت‌آپ‌ها بگذاریم، به فهم بهتری از دلایل شکست آنها هم می‌رسیم. اوضاع شرکت‌های دانش‌بنیان اما به نظر می‌رسد که در این سال‌ها بهتر از قبل شده باشد. معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، اکنون برای تاسیس شرکت‌های دانش‌بنیان وام می‌دهد و افزون بر این، به عنوان واسطه‌یی از طرف آنها، محصولاتشان را به صورت لیزینگی می‌فروشد. محمدرضا فرحناک، فارغ‌التحصیل مقطع کارشناسی ارشد در رشته روباتیک به همراه تعدادی از دوستان و اساتیدش در دانشگاه تهران، شرکتی تاسیس کرده که به تازگی عنوان دانش‌بنیان را هم به دست آورده است، شرکتی که در زمینه روباتیک فعال است. با او همکلام شدم و از او در مورد فضای
کسب و کار دانش‌بنیان در ایران و سختی‌هایش پرسیدم. به عقیده این کارآفرین 27 ساله، یکی از اصلی‌ترین عواملی شکست شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا، این است که اعضای آنها بلافاصله بعد از خروج از دانشگاه، به دنیای تجارت و بازار پرتاب شده‌اند و شاید به همین دلیل باشد که نرخ شکست استارت‌آپ‌ها تا این اندازه بالاست.
کارگزارانی که ارزیابی می‌کنند
فرحناک و دوستانش از همان ابتدای تاسیس شرکتشان قصد داشته‌اند آن را دانش‌بنیان کنند و البته این اتفاق حدود 3-2 سالی زمان برده است. «ما از ابتدا برنامه‌ریزی کرده بودیم که شرکت را دانش‌بنیان کنیم. ابتدای کارمان هم با بسط پروژه‌هایی بود که در دانشگاه انجام داده بودیم، مثلا پروژه روباتی که می‌توانست از تیر برق بالا برود. پروژه‌های ساده‌یی هم داشتیم که فروش محصولات آنها، درآمد اندکی نصیب شرکت می‌کرد و ما می‌توانستیم اجاره مکان و حقوق ماهانه اندکی برای اعضا در نظر بگیریم.» از فرحناک در مورد روندی می‌پرسم که برای دانش‌بنیان شدن شرکتشان طی کرده‌اند. «فرآیند کار به این شکل است که شرکت باید ابتدا یک محصول دانش‌بنیان را به معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری معرفی کند. معاونت تعداد محدودی شرکت کارگزار دارد که در زمینه‌های مختلف به کار مشغول‌اند و محصول تولید شده را مثلا از طریق بررسی فابل‌های طراحی یا نحوه ارائه خدمات ارزیابی می‌کنند و در دسته‌بندی خاصی قرار می‌دهند. این فرآیند البته به نظر من ایراداتی هم دارد، مثلا اینکه ممکن است، محصول تولیدی شما در طبقه‌بندی خاصی نگنجد و این از ذات دانش‌بنیان بودن آن هم بر می‌آید،
اما ارزیابی کارگزارهای معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری آن را طبق نظر خودشان طبقه‌بندی می‌کنند.» او ادامه می‌دهد: «علاوه بر این به نظر من ممکن است کسانی که محصول ابتدایی را بررسی می‌کنند، تخصص علمی‌شان کمتر از کسانی باشد که آن را تولید می‌کنند که این مساله البته راه‌حل هم دارد. یک راه‌حل برای رفع این مشکل می‌تواند ارجاع محصول به اساتید برجسته دانشگاه‌ها باشد. در مورد روباتیک، برای مثال در دانشگاه‌های شهر تهران حداقل 12 استاد حرفه‌یی وجود دارد که می‌توانند کار ارزیابی محصولات را انجام دهند.»
علم بهتر است یا تجارت؟
فرحناک می‌گوید: «به نظر من یکی از اصلی‌ترین مشکلات پیش پای شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا، آشنا نبودن آنها با فضای تجارت است.» او ادامه می‌دهد: «مثلا ما خودمان فقط کار علمی کرده بودیم و بعد از تاسیس شرکت برای بعضی از ساده‌ترین فعالیت‌های شرکت‌داری و مدیریت هم دچار مشکل بودیم، از نامه‌نگاری‌های اداری و قوانین مالیاتی بگیرید تا قانون تجارت.» فرحناک ادامه می‌دهد: «حتی فراتر از اینها، من احساس می‌کنم کسانی که از دانشگاه بیرون می‌آیند و می‌خواهند فعالیت‌های دانش‌بنیان داشته باشند باید با زبان اصناف و فضای حاکم بر کسب و کار صنفی که محصول‌شان قرار است در آن به فروش برسد هم آشنایی داشته باشند.»
فرحناک می‌گوید: عمده کارآفرینی‌های دانش بنیان، در واقع پیگیری همان پروژه‌هایی هستند که تاسیس‌کنندگان شرکت در دوران تحصیل‌شان به آنها مشغول بوده‌اند. از او می‌پرسم آیا فعالان شرکت‌های دانش‌بنیانی که می‌شناسد، الزاما فارغ‌التحصیلان دانشگاه بوده‌اند و می‌شنوم: «خیر، الزاما این طور نیست، اما تقریبا همه کسانی که من در مدت فعالیتم در پارک علم و فناوری دانشگاه تهران دیده‌ام، تحصیلات دانشگاهی داشته‌اند.»
لیزینگ دانش‌بنیان
فرحناک از امکاناتی می‌گوید که معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در اختیار شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا قرار می‌دهد: «کلاس‌های مختلفی، مثلا برای آشنایی با مباحث بیمه‌یی یا مالیاتی وجود دارد که با استفاده از امکانات معاونت، اعضای شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند با تخفیف در آنها شرکت کنند. برخی موسسات آموزشی طرف قرارداد معاونت علمی و فناوری هم هستند که هزینه آموزش برای شرکت‌های دانش‌بنیان را تخمین می‌زنند و مثلا اگر این رقم برای آنها 5میلیون تومان باشد، نیمی از آن را از معاونت می‌گیرند.»
با این همه گویا فرصت‌های بسیار جذاب‌تری هم در دسترس شرکت‌های دانش‌بنیان قرار دارد. فرحناک از امکان لیزینگ محصولات دانش‌بنیان توسط معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری هم می‌گوید؛ «طرح دیگری هم وجود دارد که البته من صرفا درباره‌اش شنیده‌ام و آن هم لیزینگ محصولات دانش‌بنیان است. طرح به این صورت است که خریدار، 30 درصد از پول محصول را به شرکت دانش‌بنیان می‌دهد و 70درصد باقی مانده را هم معاونت می‌پردازد. در واقع ما تمام پول‌مان را دریافت می‌کنیم و خریدار 70درصد پولی را که از معاونت گرفته، به صورت قسطی به آنها پرداخت می‌کند.»
معضل «نمونه اولیه»
فرحناک می‌گوید: «شرکت‌های دانش‌بنیان معضل دیگری هم دارند که شاید کمتر به آن اشاره شده باشد. چند وقت پیش در جلسه‌یی که مسوولان معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری هم در آن حضور داشتند، درخواستی مطرح شد که من فکر می‌کنم با وجود اهمیتش کمتر به آن اشاره شده باشد. الان شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند وام بگیرند و تا حدودی از پرداخت مالیات هم معاف شوند، اما چیزی که برای این شرکت‌ها مهم است، این است که بتوانند نمونه اولیه‌یی از محصول‌شان را تجاری‌سازی کنند و آن را به اسپانسرها ارائه دهند. در واقع تقاضایی که در همان جلسه هم مطرح شد این بود که حمایت‌های مالی از شرکت‌های دانش‌بنیان به سمت حمایت از نمونه‌های اولیه برود و در بهترین حال، این حمایت بلاعوض هم باشد. » او از تجربه شخصی‌اش می‌گوید: «ما نمونه اولیه‌یی از یک بازوی توانبخشی ساخته بودیم که 3 سال هم در انبارمان خاک می‌خورد و البته پزشکان زیادی هم تایید کرده بودند که می‌توانیم از این بازو برای توانبخشی بیماران استفاده کنیم. با این حال و با وجود اطمینانی که ما به کارکرد این محصول داریم، متاسفانه نتوانسته‌ایم به دلیل هزینه 15-10میلیون تومانی که برای تهیه نمونه اولیه
تجاری از آن مورد نیاز است، اسپانسری پیدا کنیم.» او ادامه می‌دهد: «اگر بخواهم در یک جمله به اصلی‌ترین نکته در کار یک شرکت دانش‌بنیان اشاره کنم، باید بگویم که بازاریابی مهم‌تر از نوآوری است. ممکن است شما محصولی داشته باشید که نمونه خارجی داشته باشد اما در داخل تولید‌کننده‌یی آن را تولید نکند، همین که شما بتوانید این محصول را تولید و برایش مشتری پیدا کنید، ارزش افزوده ایجاد کرده‌اید و می‌توانید عنوان دانش‌بنیان را هم یدک بکشید.»
