گروه بنگاه‌ها مهدی بیک
می‌گویند ناپلئون بناپارت برای تحقیر انگلیس‌‌ها آنها را جماعتی «مغازه‌دار» می‌دانست که اغلب«دستفروشی» می‌کنند. هر چند بناپارت این جملات را برای تمسخر مردم جزیره عنوان می‌کرد اما بسیاری از تحلیلگران معتقدند که اتفاقا همین خصیصه انگلیسی‌ها بود که آنان را برای قرن‌ها در صدر مناسبات ابرقدرت‌های جهانی نشاند. اما ماجرای پدیده‌یی ذیل عنوان دستفروشی برای ایرانیان هر چند به سال‌های دور و به ریشه‌های باستانی این کشور بازمی‌گردد اما طی سال‌های اخیر موضوع دستفروشی در اقتصاد خرد کشورمان به یک معادله ناگشوده بدل شده است. هر ساله در روزهای پایانی سال، فریاد دامنه وسیعی از کسبه و تجار در شهر‌های بزرگ و کوچک به آسمان بلند می‌شود که به دلیل شیوع پدیده دستفروشی در کشورمان، بازار کاسبی و فروش مغازه‌داران و کسبه‌های قانونی رو به کسادی می‌رود و در عوض جماعت دستفروشی که هیچ نظارتی روی آنها صورت نمی‌گیرد و مالیاتی هم نمی‌پردازند به عنوان فاتحان بلامنازع بازارهای پر سود نوروزی از آب گل‌آلود خریدهای نوروز ماهی خود را صید می‌کنند و مغازه‌دارانی که با دریافت مجوزهای صنفی و پرداخت حق عضویت و مالیات و تعرفه‌های گمرگی در انتظار فروش نوروز نشسته‌اند، ناگهان با لشگری از دستفروشان مواجه می‌شوند که پیاده‌روهای شهرها را به تسخیر خود درآورده‌اند و در برابر دیدگان کسبه و بازاریان مشتری‌های آنان را تور می‌کنند. طی هفته‌های گذشته اخبار فراوانی از رویارویی کسبه با دستفروشان و ورود مسوولان نظارتی شهرداری‌ها و اداره تعزیرات حکومتی به ماجرا و عکس‌العمل متقابل دستفروشان با محدودیت‌های قانونی و... روی خروجی خبرگزاری‌ها قرار گرفت که در هر کدام از آنها از منظری خاص به این معادله چند وجهی پرداخته شده بود؛ اوج تقابل دستفروشان با محدودیت‌های قانونی مربوط به ماجرای خودسوزی یکی از دستفروشان در خیابان جمهوری بود که نگاه‌های بسیاری را به سمت این پدیده جلب کرد؛ اما پرسشی که هنوز در سطح افکار عمومی ایرانیان و اهالی رسانه بدون پاسخ باقی مانده، این است که آیا پدیده دستفروشی در اقتصاد ایران گزاره‌یی مخرب محسوب می‌شود؟ یا اینکه با ساماندهی معقولانه این ظرفیت‌ها می‌توان از این ویژگی به نفع توسعه پایدار و رونق تجارت در کشورمان استفاده کرد؛ در جریان این گزارش قرار است به دنبال یافتن پاسخی برای این پرسش کلیدی باشیم.
همیشه پای فقر در میان است
این روزها به هر منطقه شهر که نظر کنید، ردپای دستفروشان را می‌توان مشاهده کرد. از پیاده‌روهای خیابان‌های اصلی و فرعی شهرها تا ایستگاه‌های مترو، پشت چراغ قرمز، ایستگاه‌های اتوبوس، سینماها و... همگی در تسخیر جماعتی قرار دارد که برای گذران اوضاع معیشتی‌شان این روش کسب درآمد را انتخاب کرده‌اند. برخی کارشناسان معتقد هستند که بحران بیکاری( به خصوص در استان‌های محروم) باعث شده تا جوانان برای گذران زندگی به این نوع کسب و کار روی بیاورند و تعداد دیگری از تحلیلگران اظهار می‌کنند سود بالایی که در دستفروشی وجود دارد، باعث شده تا جوانان نسبت به این نوع کارها اقبال نشان دهند. در شرایطی که راغفر روز دوشنبه در گفت‌وگو با روزنامه شرق «فقر» را دلیل اصلی گسترش دستفروشی در ایران اعلام کرده بود، محمد خوش‌چهره استاد اقتصاد دانشگاه تهران در گفت‌وگو با «تعادل» ابعاد وسیع‌تری از این پدیده را واکاوی می‌کند.
راغفر در گفت‌وگوی خود با یکی از روزنامه‌های صبح می‌گوید:«در نگاه به دستفروشی اصلی‌ترین مساله‌یی که وجود دارد، مساله فقر ناشی از رکود اقتصادی است. وقتی بخش رسمی اقتصاد به خاطر رکود از بین می‌رود و نمی‌تواند خلق شغل کند، چه بسا مردم برای تامین معیشت خود به خیابان‌ها می‌آیند، کاری جز این نمی‌توانند انجام دهند.» راغفر می‌افزاید: «سیاست‌های اقتصادی دولت، متمرکز بر جذب سرمایه‌گذاری است و چندان توجهی به اشتغالزایی ندارد. در این وضعیت فقر بیشتر می‌شود درحالی که دولت باید به اشتغالزایی بیندیشد و فقط در این حالت است که می‌توان از بحران کنونی کاست هر چند که نمی‌توان امیدی به حذف آن داشت».
درجه توسعه یافتگی و پدیده دستفروشی
زمانی که با محمد خوش‌چهره درباره ایده‌های راغفر درباره دستفروشان صحبت شد پشت ترافیک نوروزی خیابان‌های تهران گرفتار شده بود و همین ترافیک امکان گفت‌وگو با استاد اقتصاد دانشگاه تهران را فراهم کرد؛ خوش‌چهره درباره دلایل ظهور پدیده اقتصادی دامنه‌داری مانند دستفروشان و تاثیری که اقتصاد ایران از این نوع کسب و کار برداشت می‌کند، می‌گوید: «حتما آقای راغفر مطالعاتی در این زمینه داشته‌اند که دلیل اصلی پدیده دستفروشی را فقط عنوان می‌کنند اما به نظر من ابعاد این پدیده اقتصادی وسیع‌تر است و گزاره‌های متفاوتی در آن نقش دارند. معمولا در تئوری‌های اقتصادی دلایل گسترش دستفروشی به درجه توسعه یافتگی کشورها و سیستم توزیع کالا و خدمات بازمی‌گردد. به نظرم یکی از سرنخ‌های اصلی دستفروشی را باید در اشکالات سیستم توزیع ارزیابی کرد؛ به هر حال نقصی در سیستم توزیع و قیمت‌گذاری وجود دارد که مردم از دستفروشان استقبال می‌کنند».خوش‌چهره در ادامه صحبت‌هایش با اشاره به تجربیات سایر کشورها از پدیده دستفروشی می‌گوید: «شنبه‌بازارها و جمعه‌بازرهایی که در کشورهای توسعه یافته برگزار می‌شود، شکل تکامل یافته دستفروشی است که اتفاقا نتایج مثبت بسیاری
به دنبال دارد. اینکه مدیران شهری و اجرایی مناطق مشخصی را برای عرضه کالا در اختیار فعالان این نوع کسب و کار قرار دهند، تاثیر بسیاری در بهبود اوضاع آنها دارد بسیاری از فروشندگان در این کشورها عرضه کالاها را به طور مستقیم از تولید به مصرف انجام می‌دهند».
استاد اقتصاد دانشگاه تهران در پایان ضمن برشمردن دلایل گسترش دستفروشی در ایران به این نکته اشاره می‌کند: «اگر دستفروشی در کشوری ناگهانی افزایش پیدا کند، نشان‌دهنده آن است که گزاره‌های توسعه یافتگی تحقق پیدا نکرده ضمن اینکه نشانه‌یی از کمبود فرصت‌های شغلی هم می‌توان تحلیل کرد. به همین دلیل برخی به دلیل بیکاری اقدام به خود درمانی کرده و با تهیه یک بساط واسطه‌یی اقدام به دستفروشی می‌کنند. دولت‌های مستقر باید این نشانه‌ها را دریافت کنند و برای بهبود اوضاع تصمیم‌سازی‌های لازم را ترتیب دهند».
کسبه ناراضی هستند
در شرایطی که گزارش‌های میدانی از سود بالای دستفروشان در تهران حکایت می‌کنند، بسیاری از مغازه‌داران و کسبه تهرانی از کسادی بازارهای نوروزی به دلیل گسترش دستفروشان گلایه می‌کنند. یکی از کسبه منطقه ستارخان تهران در جریان گفت‌وگو با خبرنگار تعادل درباره کار و کاسبی پایان سال می‌گوید:«دستفروشی در بازارها بسیاری از کسبه را با خطر تعطیلی مواجه کرده و تمام سود خریدهای نوروزی به جیب شبکه‌های دستفروشی می‌رود. این درحالی است که وقتی دولت از کسبه و مغازه‌داران مالیات و عوارض‌های مختلف می‌گیرد باید برای حل این مشکل اقدام کنند.»
درخواست کاسبان برخورد با دستفروشان
یکی از اضلاع اصلی موضوع ساماندهی دستفروشان بدون تردید شهرداری تهران است که تصمیم‌سازی‌هایش در این زمینه می‌تواند، راهگشا باشد. جالب اینجاست که بسیاری از دستفروشان در جریان گفت‌وگو با «تعادل» اعلام می‌کنند که برای حضور در خیابان‌های تهران به ماموران شهرداری پول می‌پردازند. قالیباف در پاسخ به این پرسش که بعضا دستفروشان مدعی پرداخت وجوهی به ماموران سد معبر شهرداری هستند، می‌گوید:«ما منکر این موضوع نیستیم اما دستفروشان اسم این ماموران را اعلام و آنها را معرفی کنند.». قالیباف همچنین با بیان اینکه ما نیز در مجموعه شهرداری تهران مشکلات معیشتی مردم را درک می‌کنیم، گفت:«بر همین اساس دستفروشان راساماندهی کردیم و علاوه بر شناسایی آنها نسبت به جانمایی فعالیت دستفروشان اقدام کردیم و براساس برنامه‌ها دستفروشان در زمان، مکان ثابت نیستند و در مکان‌ها و زمان‌های مختلف جابه‌جا می‌شوند».
شهردار تهران افزود: «دستفروشان نباید در جایی ثابت فعالیت کنند و نباید کالای غیرفرهنگی و غیربهداشتی عرضه کنند و شهرداری تهران نسبت به نظارت بر فعالیت آنها اقدام خواهد کرد».
با وجود این دیدگاه‌های متفاوت و در برخی موارد متضاد به نظر می‌رسد که هنوز موضوع دستفروشی و زمینه‌های گسترش آن آنگونه که باید و شاید در محیط‌های علمی و تئوریک موشکافی نشده است. طی روزهای باقی مانده تا پایان سال باید منتظر ماند و دید که آیا روند برخورد با دستفروشان باز هم حادثه‌های تازه‌یی می‌آفریند یا اینکه جماعت دستفروش قدرتمند‌تر از گذشته به کسب خود ادامه می‌دهد.
