ایران از نظر شاخصهای نوآوری، از بین 143کشور جهان در رتبه120 قرار دارد
گروه اقتصاد اجتماعی محمد مهدی حاتمی
آمارها نشان میدهند بازار کار در ایران، وضعیت مناسبی ندارد. نرخ بیکاری نسبتا بالاست و نرخ مشارکت اقتصادی به قدری پایین است که بسیاری با نگاه کردن به آمار و ارقام اشتغال در ایران شگفت زده میشوند. بنا بر تازهترین دادههای در دسترس که توسط مرکز آمار ایران در پاییز سال94 منتشر شدهاند، نرخ مشارکت اقتصادی در ایران، 38.1درصد بوده است و تعداد کل شاغلین 10سال به بالا (یعنی حتی با درنظر گرفتن نوجوانان مشغول به کار)، حدود 24.6میلیون نفر بوده و نرخ بیکاری هم 10.7درصد بوده است. جمع این سه شاخص به زبان ساده یعنی در ایران تنها 38.1درصد از کسانی که میتوانند کار کنند کار میکنند و 61.9بقیه، یا به عبارت دیگر 39.9میلیون نفر با آنکه در سن و شرایط کار قرار گرفتهاند، از بازار کار به دوراند. این یعنی در کشور ما تنها 24.6میلیون نفر کار میکنند تا حدود 78میلیون نفر نان بخورند. این دادهها را اگر در کنار شواهد جامعه شناختی قرار دهیم، پی به عمق فاجعه بازار کار در ایران خواهیم برد. افزایش تعداد دو شغلهها و ساعات اضافه کاری و روزهای تعطیل کاری، همه نشان از آن دارند که «بازده» کار در ایران پایینتر از آن است که باید باشد و این
باز به زبان خودمانیتر یعنی ما برای دراختیار داشتن سطح معینی از رفاه، باید روز به روز بیشتر کار کنیم.
اما چه عاملی میتواند این دور باطل را بشکند؟ اقتصاددانان رشد اقتصادی را عموما نتیجه سه فرآیند سرمایهگذاری، افزایش سرمایه انسانی و بالارفتن بهرهوری میدانند و جالب اینجاست که در بسیاری از کشورهای توسعه یافته در جهان، رشد اقتصادی تنها بر اساس بهبود شاخصهای مربوط به بهرهوری است که محقق میشود. درواقع از آنجا که جریان سرمایههایی که قابل تزریق به اقتصاد است نوسان چندانی ندارد، حصول جهشهای اقتصادی را تنها باید از مسیر تغییر در شیوههای تولید یا به عبارت دیگر نوآوری دنبال کرد که نتیجهاش در ادبیات اقتصادی، بهرهوری بالاتر و درنهایت رشد بالاتر خواهد بود.
اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران در گزارشی به موضوع کارآفرینی و خلاقیت در ایران پرداخته است. براساس این گزارش، شاخصهای نوآورانه در ایران در سطح مطلوبی قرار ندارند. نبود نوآوری را میتوان به راحتی به رکود بازار کار در ایران ربط داد: اشکال اقتصادی سنتی قابلیت آن را ندارند که هزاران فارغالتحصیل مهندسی و میلیونها نفر جمعیت غیر فعال اقتصادی را جذب کنند و سرمایهگذاریهای دولتی هم به آن اندازه نیستند که اقتصاد را رشد دهند تا اشتغال ایجاد شود.
چرا ما «نوآور» نیستیم؟
مجمع جهانی اقتصاد هر ساله کشورها را به لحاظ رقابتپذیری در سطح بینالمللی توسط شاخصی با عنوان رقابتپذیری جهانی (GCI) رتبهبندی میکند. بر اساس این گزارش، عواملی همچون بنگاهها وموسسات، نهادها، زیرساختها، محیط اقتصاد کلان، بهداشت و آموزش پایه، آموزش و پرورش عالی، بهرهوری بازار کالا و بازار نیروی کار، کارآیی بازارهای مالی، ظرفیتهای جذب فناوری و نوآوری در رقابت کشورها با یکدیگر مطرح میشوند. بهطور کلی میتوان گفت اساس مقایسه کشورهای جهان در این گزارش 114شاخص در 12طبقه است. بنابر آخرین گزارش رقابتپذیری جهانی، رتبه ایران به لحاظ شاخص نوآوری در میان 144کشور جهان در سال2014، 86 گزارش شده است. این جایگاه در مقایسه با رتبه71 ایران (در میان 148کشور) براساس گزارش سال2013، نشاندهنده تضعیف عملکرد کشور در این زمینه است.
افزون بر این، دادههای گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری که به نام «شاخص نوآوری جهانی» شناخته میشود نیز موید این است که نوآوری و خلاقیت، در بررسی بخشهای گوناگون در ایران جایی ندارند. براساس تازهترین گزارش شاخص نوآوری جهانی، ایران از نظر شاخصهای نوآوری، از بین 143کشور جهان در رتبه120 قرار گرفته است. این شاخص، 7 زیر شاخص دارد که در ادامه به معرفی آنها و بررسی جایگاه ایران در هر یک از این 7زیر شاخص میپردازیم:
1) موسسات: زیر شاخص موسسات یا نهادها، شامل محیط سیاسی، محیط تحت نظارت و محیط کسب و کار است. در سال2014، ایران از نظر این شاخص در جایگاه 131 در بین 143کشور جهان قرار گرفته است. ضعیفترین عملکرد ایران در این شاخص مربوط به محیط سیاسی (آزادی مطبوعات) با رتبه142 بوده است. ایران از نظر سهولت شروع کسب و کار، عملکرد نسبتا بهتری در مقایسه با سایر زیرشاخصهای موسسات داشته است و توانسته در جایگاه72 قرار گیرد.
2) سرمایه انسانی و پژوهش: ایران از نظر شاخص سرمایه انسانی و پژوهش که شامل آموزش و پرورش، آموزش عالی و تحقیق و توسعه میشود، در جایگاه46 در میان 143کشور قرار گرفته است. آموزش عالی به واسطه رتبه دوم ایران از نظر تعداد فارغالتحصیلان علوم و مهندسی، عملکرد بهتری نسبت به سایر زیرشاخصها داشته است.
3) زیرساختها: در میان 7شاخص اصلی، ایران از نظر زیرساختها عملکرد بهتری را نسبت به سایر زیرشاخصها داراست و توانسته در جایگاه81 از میان 143کشور قرار بگیرد. دلیل عمده وضعیت نسبتا مطلوب ایران از منظر این شاخص، سهم تشکیل سرمایه ناخالص از تولید ناخالص داخلی (زیرساختهای عمومی) است که بر اساس گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری، 36.2درصد است. این گزارش، ایران را از نظر زیرشاخص فوق در جایگاه یازدهم قرار داده است.
4) پیچیدگی بازار: زیر شاخص پیچیدگی بازار شامل ابعاد فرعی اعتبار، سرمایهگذاری و تجارت و رقابت میشود. ایران از نظر شاخص پیچیدگی بازار در جایگاه139 قرار دارد. دلایل عمده ضعف ایران از نظر این شاخص مربوط به رتبههای کشور در زیرشاخصهای سرمایهگذاری (131) و تجارت و رقابت (136) میشود.
درخصوص شاخص سرمایهگذاری، سهولت حمایت از سرمایهگذاران با رتبه119 ضعیفترین عملکرد را درمیان زیرشاخصهای فرعی داشته است. ازجمله عواملی که در تعیین امتیاز زیرشاخص تجارت و رقابت اثرگذار بوده، میانگین موزون نرخ تعرفه است که بر اساس آخرین گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری، 21.8درصد اعلام شده است و ایران را در جایگاه141 به لحاظ این معیار قرار دارد.
5) پیچیدگی کسب و کار:
رتبه ایران از نظر پیچیدگی کسب و کار از سه زیرشاخص فرعی کارگران دانش، پیوند نوآوری و جذب دانش، 136در میان 143کشور اعلام شده است. زیرشاخص فرعی کارگران دانش از طریق عواملی همچون سهم استخدامهای دانشمحور در کشور، میزان تحقیق و توسعهیی که در کسب و کارها صورت میگیرد، متوسط نمره آزمون GMAT در کشور و تعداد کسانی که در آزمون GMAT شرکت کردهاند، تعیین میشود. سهم استخدامهای دانش محور در ایران 15.3درصد اعلام شده که بر این اساس، ایران در جایگاه89 قرار گرفته است. تعداد کسانی که از ایران در آزمون GMAT شرکت کردهاند، از جمله عواملی بوده است که در گزارش اخیر سازمان مذکور رقمی برای آن اعلام نشده است، اما بر مبنای گزارش سال2013، از نظر متوسط نمره آزمون GMAT در کشور و تعداد کسانی که در این آزمون شرکت کردهاند، ایران به ترتیب جایگاه53 و 105 را در میان 142کشور به خود اختصاص داده است.
زیرشاخص فرعی پیوند نوآوری نیز از طریق عواملی مانند همکاری تحقیقاتی صنعت و دانشگاه، میزان ثبت اختراعات تعیین میشود. ایران از نظر شاخصهای مذکور به ترتیب در جایگاه86 و 104 قرار گرفته است.
6) برون دادهای دانش و فناوری: به لحاظ خروجی مبتنی بر دانش و نوآوری ایران در جایگاه113 قرار گرفته است. این شاخص از سه زیرشاخص فرعی تولید دانش، اثر دانش و انتشار دانش تشکیل شده است. براساس گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری، ایران از نظر تولید دانش در جایگاه نسبتا مطلوبی قرار گرفته است و توانسته رتبه40 را کسب نماید. یکی از عواملی که در تعیین این شاخص اثرگذار است، تعداد مقالات علمی و فنی است که در ایران از این جهت در جایگاه40 قرار دارد. زیرشاخص اثر دانش تحت تاثیر عواملی همچون تولیدات با تکنولوژی بالا یا متوسط، کسب و کارهای جدیدی که توسط گروه سنی64-15 ایجاد میشود و سهم هزینههای نرمافزاری از تولید ناخالص داخلی قرار دارد. ایران از نظر این شخص در جایگاه91 قرار گرفته است.
رتبه ایران از نظر زیرشاخص انتشار دانش، 139گزارش شده است. عواملی همچون سهم صادرات خدمات کامپیوتری و ارتباطی و سهم خروج سرمایه خالص ناشی از سرمایهگذاری مستقیم خارجی نسبت به تولید ناخالص داخلی در این شاخص تاثیرگذار هستند.
7) برون دادهای خلاقانه:
ایران از نظر زیرشاخص برون دادهای خلاقانه در جایگاه128 قرار گرفته است. این زیرشاخص شامل سه گروه معیار فرعی تحت عناوین داراییهای نامشهود، کالا و خدمات خلاق و خلاقیت آنلاین میشود که در این معیارها به ترتیب رتبههای132، 105 و 85 را کسب کرده است. عملکرد ضعیف ایران در زمینه خلق مدلهای سازمانی و فناوری اطلاعات و ارتباطات، از جمله عواملی است که بر رتبه کشور از نظر زیرشاخص داراییهای نامشهود تاثیر قابل توجهی داشته است. سهم صادرات خدمات خلاقانه و صادرات کالاهای خلاقانه از کل صادرات کشور از جمله عواملی هستند که بر زیرشاخص کالا و خدمات خلاق اثرگذارند و ایران از این نظر به ترتیب در جایگاههای71 و 59 قرار دارد. زیر شاخص خلاقیت آنلاین نیز از طریق عواملی همچون تعداد ویرایشهای ویکی پدیا و تعداد برگزاریهای ویدئو در YouTube تعیین میشود. ایران از نظر تعداد ویرایشها در ویکی پدیا رتبه70 را به خود اختصاص داده است.