گروه بنگاه‌ها
از زمان فوران نخستین چاه نفت در مسجدسلیمان، اقتصاد ایران دچار بیماری «وابستگی به درآمد نفت» شد که هنوز هم ادامه دارد. درآمدهای نفتی با همه ناچیزی آن در سال‌های پیش و پس از جنگ جهانی دوم، نقش اساسی در اقتصاد ایران بازی می‌کرد. از این رو، از همان آغاز ملی شدن صنایع نفت در سراسر کشور، دولت بریتانیا همه توان خود را در راه جلوگیری از فروش نفت ایران به کار گرفت. این عمل در آغاز سختی‌هایی برای ایران از نظر اقتصادی و اجتماعی به‌وجود آورد که با گام گذاشتن به مرحله اقتصاد بدون درآمد نفت، می‌توانست برطرف شود؛ اما باید گفت که در کوتاه‌مدت آنچه بیش از همه به ایران لطمه زد، تحریم [خرید] نفت بود که ثبات سیاسی و اقتصادی کشور را به خطر انداخت.
در برنامه‌های سوم، چهارم و پنجم عمرانی (1355-1342)، به‌دلیل جریان درآمد نفت در دوران پس از کودتای 28مرداد، مفهوم تازه‌ای پیدا کرد. از این رو کوشش به عمل آمد که درآمدهای نفت به برنامه‌های عمرانی تخصیص یافته و دراختیار سازمان برنامه قرار گیرد. البته همیشه بخشی از درآمدهای نفتی، صرف بودجه جاری می‌شد که سهم آن در سال‌های نخست هر برنامه بیشتر بود و رفته‌رفته کاهش می‌یافت؛ به‌گونه‌یی که در سال‌هایی سهم برنامه‌های عمرانی به 80درصد از درآمد نفت هم بالغ می‌شد.
البته باید دانست که این روند، پس از انقلاب نیز ادامه یافت و باوجود گذشت 37سال و شعارهای پرسروصدا درباره «اقتصاد بدون نفت»، «اداره کشور بدون درآمدهای نفتی» و... که دولت‌ها و نظریه‌پردازان دولتی عنوان کردند، با افزایش بهای نفت و افزایش درآمدهای نفتی، وابستگی اداره امور جاری کشور به نفت، افزایش یافت.
شاید امروز پس از گذشت دهه‌ها از عنوان شدن «اقتصاد بدون نفت»، بتوان باتوجه به گذشته، نظریه نوینی را در این مورد به میان آورد. امروزه، باتوجه به گستردگی اقتصاد کشور و هزینه‌های بالای اداره آن، نظریه‌های بستن چاه‌های نفت و صرف‌نظر کردن از درآمد نفت یا تخصیص همه درآمد نفت به برنامه‌های عمرانی نمی‌تواند راهگشا و پاسخگو باشد. برای اجرای اقتصاد بدون نفت یا درست‌تر «داشتن بودجه جاری بدون اتکا به درآمد نفت»، باید در برنامه ششم توسعه، اجازه نداد که بودجه تحت‌تاثیر نفت قرار بگیرد.
ایران از تولید نفت‌خام شاید نتواند چشم‌پوشی کند؛ اما می‌تواند از صدور نفت خام جلوگیری کرده و یکی از فروشندگان بزرگ فرآورده‌ها نفت کیمیا (پتروشیمی) و مواد نفتی پالایش شده در دنیا شود.
