گروه انرژی حمید مظفر
صنعت نفت ایران در حال حاضر دچار چالش‌های عدیده‌یی است. ضربه بزرگی که این صنعت از تحریم‌های سال‌های اخیر خورده سبب شده که امروز و در آستانه رفع تحریم‌ها ماتریس تصمیم‌گیری ایران برای آینده نفت خود با پیچیدگی‌های بسیاری مواجه شود. در حال حاضر ایران باید همزمان خود را با مشکلات مختلفی که با آن دست و پنجه نرم می‌کند تطبیق دهد. مساله افزایش تولید نفت و برگشتن به سطح تولید پیش از تحریم بزرگ‌ترین چالش امروز صنعت نفت ایران است. اما مشکل این‌جاست که ایرانی‌ها در سال‌های گذشته بخش قابل توجهی از مشتریان خود را از دست دادهاند و کشورهایی که زمانی به عنوان مشتری‌های سنتی نفت ایران به حساب می‌آمدند امروزه مشتری نفت کشورهای رقیب ایران شده‌اند. در نتیجه متولیان نفت ایران به خوبی این مساله را درک می‌کنند که برای کسب درآمد از فروش نفت پس از افزایش سطح تولیدی که بارها وعده آن را دادهاند و احتمالا در ماه‌های ابتدایی سال جدید میلادی و پس از برداشته‌شدن تحریم‌ها اتفاق می‌افتد نیاز به مشتری‌های جدیدی دارند.
پنج‌شنبه گذشته، وزیر امور خارجه مغولستان دیداری با وزیر نفت ایران داشت و در این دیدار از ابراز علاقه خود به تامین نفت مورد نیاز این کشور از سوی ایران خبر داد. مغولستان کشوری است که از لحاظ مساحت جزو کشورهای بزرگ قاره آسیا محسوب می‌شود اما جمعیت این کشور حدود 3میلیون نفر است و این کشور را می‌توان کم‌تراکم‌ترین کشور جهان نامید. این کشور در همسایگی کشور چین قرار دارد و تاکنون نفت خود را از این کشور تامین می‌کرده است. براساس گزارش EIA، میانگین مصرف نفت این کشور در فاصله سال‌های 1980 تا 2013 معادل 14هزارو260 بشکه در روز بوده است. همچنین بیشترین مقدار مصرف نفت این کشور در سال 2012 با بیش از 24هزار بشکه در روز اتفاق افتاده است. همچنین میزان تولید نفت این کشور نیز براساس آمار ماه آوریل EIA حدود 21هزار بشکه در روز بوده است. بنابراین، این کشور حدود 3 الی 4هزار بشکه بیش از مقدار تولید خود به واردات نفت نیاز دارد.
این در حالی است که بیژن زنگنه پس از دیدار خود با وزیر امور خارجه مغولستان میزان نفت مورد نیاز این کشور را به میزان 50 تا 60هزار بشکه در روز دانست. به گزارش «شانا» بیژن زنگنه، وزیر نفت پس از دیدار با وزیر امور خارجه مغولستان گفت: «در این جلسه ما اعلام آمادگی کردیم که باتوجه به ظرفیت‌های موجود، ایران می‌تواند برای دوره‌های کوتاه‌مدت تربیت نیروی انسانی کشور مغولستان را در بخش نفت، برعهده بگیرد که ترتیبات لازم برای این امر اتخاذ خواهد شد».
اما از میزان اندک مصرف نفت مغولستان که طبق آمارهای بین‌المللی بیش از 20هزار بشکه و طبق اظهارات وزیر نفت ایران بیش از 50هزار بشکه است بگذریم، مشکل بزرگ دیگر در نحوه انتقال نفت خریداری شده مغولستان از ایران است. مغولستان کشوری است که تماما محصور در خشکی است و هیچ‌گونه ارتباطی با راه‌های مواصلاتی آبی ندارد. این کشور از جنوب خود با مرزهای زمینی جمهوری خلق چین و از شمال با مرزهای زمینی کنفدراسیون روسیه محاصره شده است. بنابراین هزینه‌های انتقال نفت خریداری شده این کشور از ایران بسیار بالا است. این در حالی‌است که اقتصادی بودن طرح خرید نفت از ایران را با ابهام مواجه می‌کند. نکته‌یی که بیژن زنگنه نیز در صحبت‌های خود پس از دیدار با وزیر امور خارجه مغولستان به آن اشاره کرد: «کشور مغولستان علاقه‌مند به خرید نفت از ایران است، اما چون این کشور به دریا راه ندارد تنها راه صادرات نفت به مغولستان از طریق شرکت‌های چینی است». در واقع راه‌حل فروش نفت ایران به مغولستان، واسطه قراردادن چین است. بدین معنی که ایران نفت مورد نیاز مغول‌ها را به شرکت‌های چینی بفروشد و مغولستان نفت خود را از آنها دریافت کند.
بنابراین رضایت چینی‌ها در این میان شرط اصلی است که زنگنه نیز بر آن تاکید کرد: «در صورتی که دو کشور چین و مغولستان در این زمینه به توافق برسند ایران نیز مشکلی برای صادرات نفت به مغولستان ندارد و ما می‌توانیم نیاز اندک آنها را به نفت تامین کنیم».
حال اگر نگاهی دقیق‌تر به وضعیت اقتصاد کشور مغولستان و جزییات صادرات و واردات این کشور بیندازیم متوجه می‌شویم که این کشور بیش از آنکه به واردات نفت خام نیاز داشته باشد به واردات محصولات پالایشگاهی و فرآوری‌شده نفتی نیاز دارد. در حال حاضر با وجود مصرف بیش از حد تولید، نفت خام جزو اقلام صادراتی این کشور به حساب می‌آید و 12درصد ارزش صادرات این کشور را در کنار صادرات زغال‌سنگ، مس، آهن، طلا و دیگر اقلام صادراتی این کشور نظیر محصولات دامی تشکیل می‌دهد.
از سوی دیگر بیشترین واردات این کشور را محصولات پالایشگاهی نفتی تشکیل می‌دهد. واردات این محصولات 22درصد ارزش کل واردات این کشور را تشکیل می‌دهد که عمدتا از سوی چین، روسیه، کره‌جنوبی و ژاپن تامین می‌شود.
بنابراین به نظر می‌آید صادرات فرآورده‌های نفتی به این کشور ضروری‌تر از صادرات نفت خام باشد و ایران می‌تواند بازار این کشور را هدف صادرات محصولات پالایشگاهی و پتروشیمی خود قرار دهد که ارزش‌افزوده بیشتری را نیز نصیب این کشور می‌کند. هرچند مشکلات صادرات نفت‌خام برای صادرات این دست از اقلام نیز پابرجا است.
در هر صورت به نظر می‌رسد با توجه به بعد مسافت این کشور از ایران و پیوستگی عمیقی که اقتصاد این کشور با چین و روسیه خصوصا در زمینه تامین انرژی دارد، ایران کار سختی برای تعریف این کشور به عنوان مشتری جدید نفتی خود دارد.
اما زمینه‌های همکاری دیگری بین صنعت نفت ایران و مغولستان را می‌توان متصور شد و آن حضور مستقیم شرکت‌های ایرانی در صنعت نفت مغولستان است. ایرانی‌ها پیش از این نیز تلاش کرده‌بودند تا با خرید یا تاسیس شرکت‌های پالایشگاهی و پتروشیمی در کشورهای جنوب‌شرق آسیا حضور موثرتری در بازار انرژی این منطقه و رقابت با کشورهایی مانند چین و ژاپن داشته‌باشند. به عنوان مثال می‌توان به تلاش ایران برای توسعه برون‌مرزی صنعت پتروشیمی خود با خرید یک مجتمع پتروشیمی در فیلیپین اشاره کرد. هرچند که این تجربه ناموفق بود و عباس شعری‌مقدم مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران در مهرماه از زیانده بودن این مجتمع و تصمیم به فروش آن خبر داده بود. اما به نظر می‌رسد هنوز راه برای حضور مستقیم شرکت‌های ایرانی در خارج از مرزهای این کشور باز باشد.
این موضوع در دیدار زنگنه با وزیر امور خارجه مغولستان مورد بحث و بررسی قرار گرفت. بنا به گفته وزیر نفت ایران در حال حاضر برنامه‌های کوتاه‌مدتی برای حضور در صنعت نفت مغولستان دارد. زنگنه اظهار کرد: «در این جلسه ما اعلام آمادگی کردیم که باتوجه به ظرفیت‌های موجود، ایران می‌تواند برای دوره‌های کوتاه‌مدت تربیت نیروی انسانی کشور مغولستان را در بخش نفت، برعهده بگیرد که ترتیبات لازم برای این امر اتخاذ خواهد شد».
هرچند در حال حاضر مساله تربیت نیروی انسانی مورد نیاز صنعت نفت مغولستان از سوی ایران مطرح است اما این موضوع می‌تواند زمینه‌های حضور موثرتر ایران در صنایع مختلف هیدروکربوری این کشور مستقر در آسیای مرکزی را فراهم کند.
