مدتی است که موضوع کمبود آب یا بهتر بگوییم بحران آب به‌طور جدی در رسانه‌ها مطرح شده و نگرانی‌های زیادی را به‌وجود آورده است. در این میان سوال‌های مختلفی وجود دارد که آیا کمبود آب مخصوص منطقه‌یی خاص یا شهر یا حتی کشور یا قاره‌یی خاص است؟ باید بدانیم که این موضوع تنها مربوط به شهرهای کویری یا فقط کشور ایران نیست بلکه می‌توان گفت کشورهای زیادی با این مشکل روبه‌رو هستند و از آن رنج می‌برند.
شاید در نگاه اول این سوال مطرح شود که درحالی که سیاره زمین پوشیده از آب است، چطور ساکنان آن باید از کمبود آب رنج ببرند. بله، این موضوع دقیقا درست است که ۷۱درصد سطح زمین را آب در برگرفته است، اما از سوی دیگر آب آشامیدنی را می‌توان از کمیاب‌ترین منابع موجود جهان دانست.
پیش از این گمان می‌شد که منابع آب نامحدود هستند، اما امروزه کشورهای جهان دریافته‌اند که این منابع محدود هستند و مدتی است زنگ خطر اتمام منابع آبی در جهان به صدا درآمده است.
براساس گزارش سازمان ملل متحد ۸۵درصد مردم جهان در خشک‌ترین قسمت زمین زندگی می‌کنند و حدود ۷۸۳میلیون نفر در جهان به آب آشامیدنی تمیز دسترسی ندارند. این گزارش نشان می‌دهد که بین ۶ تا ۸میلیون نفر در سال به‌دلیل بیماری‌هایی که مربوط به آب ناسالم است، جان خود را از دست می‌دهند.
30خشونت بین کشورهای خاورمیانه بر سر آب
مشکل و فقدان آب هر روز بیش‌از‌پیش می‌شود، چرا‌که ما با افزایش روزافزون تعداد افرادی که در مصرف آب شریک می‌شوند، روبه‌رو هستیم. ازآنجاکه همگان به آب شیرین و پاک نیاز دارند، بسیاری بر این باورند که جنگ‌های آینده جهان بر سر منابع آب صورت گیرد. البته نمی‌توان این موضوع را نادیده گرفت که در 50سال گذشته 37مورد خشونت بین کشورها بر سر آب گزارش شده است که همه آنها به‌جز 7مورد به خاورمیانه مربوط می‌شود. چنانکه طبق اعلام مطالعات سازمان‌ملل‌متحد کمبود آب مشکلی حاد در سراسر خاورمیانه است.
بررسی‌های سازمان ملل حاکی از آن است که تا سال۲۰۳۰ بخش‌هایی از سیاره، از آب خالی خواهند شد. همچنین تحقیقات پژوهشگران دانشگاه دانمارک که به‌صورت هشدار جدی در رسانه‌های مختلف دنیا مطرح شد، نشان می‌دهد که تا سال۲۰۴۰ جهان در تمامی قاره‌ها با بحران جدی آب روبه‌رو خواهد بود.
وابستگی آب و انرژی به یکدیگر
از طرفی دیگر باید دانست که بشر امروزی برای ادامه حیات نیاز به انرژی دارد و آب و انرژی باهم پیوندی تنگاتنگ و وابسته دارند. تولید وانتقال انرژی به مصرف آب وابسته است و این استفاده در مصارف هیدروالکتریک، هسته‌یی و منابع انرژی حرارتی به‌ویژه مهم‌تر است.
برعکس ۸درصد انرژی تولیدشده در جهان برای تلمبه‌زدن، بهبود آب و انتقال آب به مصرف‌کنندگان گوناگون صرف می‌شود.
میشل‌ژارو، دبیرکل سازمان هواشناسی جهان و رییس آب سازمان ملل، می‌گوید جهان برای حل مساله کمبود آب و مسایل مربوط به انرژی هنوز راه درازی باید بپیماید. او می‌گوید: «هم‌اکنون ۷۶۸میلیون نفر از مردم در جهان از دسترسی به منابع آبی محرومند. ۲/۵میلیارد نفر هیچ گونه آب و سرویس‌بهداشتی ندارند و ۱/۳میلیارد تن از داشتن برق محرومند... حل این مسایل به توجه فوری نیاز دارد- چه اکنون و چه پس از مذاکرات مربوط به توسعه هزاره پس از سال۲۰۱۵. این وضع غیرقابل قبول است. غالبا همین افراد از دسترسی به آب و آبریزگاه‌های بهداشتی محروم بوده و به برق هم دسترسی ندارند.»
12کشور در جهان در محاصره آب هستند
در سال جاری میلادی(۲۰۱۴) ۱۶کشور به‌عنوان کم‌آب‌ترین کشورهای جهان تعیین شده‌اند که ۱۲کشور در این میان در محاصره آب قرار دارند. کشورهای جزیره‌واری که منابع درآمدشان به گردشگری و صنعت و کشاورزی وابسته است.
آنتیگوا و باربودا، بحرین، باربادوس، کومور، قبرس، دومینیکن، جاماییکا، مالت، قطر، سنت‌لوسیا، سنت‌وینسنت و قرناطه، سان‌مارینو، سنگاپور، ترینیدادوتوباگو، امارات‌متحده‌عربی، صحرای‌غربی، تشنه‌ترین مناطق جهان در سال جاری شناخته شده‌اند.
اگرچه نام ایران در بین خشک‌ترین کشورهای جهان دیده نمی‌شود، اما باید دانست که بحران آب در سال جاری محدود به این ۱۶کشور نیست، بلکه گزارش‌های جهانی منتشرشده در تابستان سال جاری، آمده است که کشورهای خاورمیانه با بحران آب و خطر کم‌آبی روبه‌رو هستند. همچنین این گزارش‌ها نشان می‌دهد که کمبود آب در مرکز روسیه، قسمت‌هایی از هند و چین نیز جدی شده است و همچنین این بحران به‌صورت جدی‌تر در کشورهای آفریقایی دیده می‌شود. قسمت‌های مختلفی از ایالات متحده امریکا از‌جمله قسمت‌های جنوب غربی و جنوبی آن در سال جاری با کمبود آب روبه‌رو شده‌اند. بحران آب کشورهای امریکای لاتین از‌جمله برزیل را نیز تحت‌تاثیر قرار داده است. این گزارش‌ها نشان می‌دهد که قسمت‌های شرقی استرالیا در سال جاری با کمبود آب مواجه شده‌اند و همچنین قسمت‌هایی از اروپا نیز این مشکل را لمس کرده‌اند.
بهتر است بدانیم که دوسوم جمعیت جهان در نقاطی ساکن هستند(آسیا) که تنها یک‌سوم بارش‌های سالانه را دارند و از سوی دیگر نقاط پرآب جهان نظیر رودخانه آمازون و کنگو تراکم جمعیت کمتری دارند. از این‌رو می‌توان نتیجه گرفت بسیاری از نقاط پرتراکم جمعیت نظیر مدیترانه، خاورمیانه، هندوستان و چین با کمبود جدی آب در دهه‌های آتی روبه‌رو خواهند بود. حتی برخی از نقاط قاره امریکا به‌ویژه در نقاط جنوب‌غربی و مرکزی دربرابر مخاطرات کم‌آبی آسیب‌پذیر هستند که می‌توان از خشکسالی کالیفرنیا در دهه‌های اخیر نام برد.
مصرف 70درصد منابع آب جهان در کشاورزی آب نه‌تنها برای آشامیدن و بهداشت لازم است، بلکه همان‌طور که گفته شد برای انرژی و همچنین کشاورزی و توسعه صنعت نیاز حیاتی محسوب می‌شود. به‌طور میانگین در سطح جهانی آب شرب و بهداشت ۱۰درصد مصارف را تشکیل می‌دهند و فعالیتهای صنعتی، تفریحی و تجاری و سایر حدود ۲۰درصد و کشاورزی به‌تنهایی ۷۰درصد منابع آب را مصرف می‌کنند. در برخی از کشورها به‌ویژه کشورهای آفریقایی در مناطق صحرایی و ساحل آفریقا ۹۰درصد منابع آب، صرف کشاورزی می‌شود.
در ایران نیز صنعت کشاورزی بخش عمده‌یی از منابع آبی کشور را مصرف می‌کند، اما متاسفانه به‌دلیل عدم وجود برنامه‌ریزی دقیق و مناسب، در‌حال‌حاضر بازدهی آبیاری در بخش کشاورزی ایران حدود ۳۵درصد است، یعنی ۵۵درصد آب اختصاص یافته به این بخش به‌راحتی هدر می‌رود. این درحالی است که برخی از آمارهای موجود حاکی از آن است که حدود ۹۰درصد آب استحصالی در ایران به بخش کشاورزی اختصاص پیدا می‌کند.
باید دانست که امروزه ۴۵درصد مواد غذایی جهان از زمین‌های کشاورزی با آبیاری تامین می‌شود. با افزایش جمعیت انتظار می‌رود تولید این میزان به ۷۰درصد افزایش یابد. افزایش تولید محصولات کشاورزی فشار مضاعفی را بر منابع آب جهان وارد می‌کند. حال باید دید کشاورزی با آبیاری یا کشت دیم کدام‌یک باتوجه به محدودیت منابع آب گزینه بهتری است. برخی معتقدند که کشت دیم مناسب‌تر است، اما نباید فراموش کرد که تا زمانی‌که توسعه زمین‌های دیم به زمین‌های جنگلی و جلگه‌ها تجاوز می‌کنند و باعث تغییرات رفتار زیست‌محیطی و کاهش تنوع زیستی می‌شوند، مخاطره‌آمیز به‌نظر می‌رسند.
برای 15سال از منابع زیرزمینی استفاده نکنیم
همان‌طور که گفته شد کمبود آب، در جهان در حال تبدیل‌شدن به بحران جدی است، و باید توجه داشت که مدیریت و برنامه‌ریزی نامناسب می‌تواند این بحران را بیش از پیش نگران‌کننده‌تر سازد. برخی از شواهد موجود نشان می‌دهد که عدم مدیریت مناسب مشکل آب در ایران را به بحران تبدیل کرده است. به‌طوری‌که رضا مکنون مشاور عالی وزیر نیرو در امور آب و مشاور حفاظت محیط‌زیست گفته است: «برای جبران برداشت‌هایی که طی ۴۰سال گذشته از منابع آبی صورت گرفته، به‌مدت ۱۵سال نه‌تنها نباید از منابع زیرزمینی استفاده شود، بلکه هر سال باید مقدار قابل‌توجهی آب نیز ذخیره و به این مخازن بازگردانده شود؛ امری که باتوجه به روند فعلی مصرف آب در ایران بعید به نظر می‌رسد.» به گفته وی «ایران سالانه بیش از ۱۰میلیارد مترمکعب که تقریبا ۵۰برابر حجم سد کرج می‌شود از آب‌های زیرزمینی اضافه برداشت کرده است. به این ترتیب اکنون بیش از ۶۰۰ دشت در ایران در وضعیت قرمز به‌سر می‌برند و دیگر اجازه برداشت آب ندارند.»
ایرانی‌ها دوبرابر اروپایی‌ها مصرف می‌کنند
اگرچه تغییرات آب‌وهوایی و کاهش جنگل‌های بارانی، کاهش ضخامت لایه ازن همه‌وهمه کمبود آب را تشدید می‌کنند، اما نباید از یاد برد که مدیریت و برنامه‌ریزی صحیح می‌تواند در کنترل این بحران کمک شایانی بکند. کمبود آب اثرات جانبی و غیرمستقیم زیادی دارد، موجب افزایش فقر و گرسنگی، تخریب اکوسیستم، بیابان‌زایی، تغییرات آب‌وهوا و حتی خطری برای صلح جهانی می‌شود. جهان امروز باید با مشارکت دولت‌ها و بخش خصوصی در یافتن یک راه‌حل فوری و اضطراری برای پاسخگویی به بحران آب قدم‌های جدی‌تری بردارد. البته نمی‌توان نقش آموزش و فرهنگ‌سازی را در بین اقشار مختلف جامعه به‌ویژه جامعه ایران نادیده گرفت، چرا که گزارش‌های مختلف نشان می‌دهند مصرف سرانه آب در ایران بیشتر از مردم مناطقی است که نسبت بارندگی در آنها بسیار بیشتر از کشورماست. متوسط بارندگی سالانه در دنیا حدود 800میلی‌متر است، درصورتی‌که متوسط بارندگی در کشور ما 251میلی‌متر است. از سویی دیگر، بارندگی در اروپا بالای 1500میلی‌متر است. درحالی‌که مصرف هر فرد اروپایی به‌طور روزانه 70 الی 90 لیتر است درصورتی‌که در کشور ما با وجود اینکه هم آب موجود کم است و هم بارندگی به نسبت زیاد پایین است، مصرف هر فرد به‌طور روزانه 170 لیتر است که نسبت به اروپا این مصرف دوبرابر است.
