آمارهای بهدست آمده از بازدیدهای میدانی کارخانههای کشتیسازی کشور نشان میدهد در چند سال گذشته کارخانهها بهطور متوسط 19فروند شناور با سایز متوسط ساخته و آباندازی کردهاند که در مقایسه با سایر کشورهای منطقه بسیار ناچیز و اندک است. این در حالی است که ظرفیت ساخت شناورهای متوسط در یاردهای کشور حدود 40فروند در سال بوده و نیز سالانه حدود 30فروند شناور فلزی خارجی توسط مالکان ایرانی خریداری و ثبت پرچم کشور میشود
سه هزارکیلومتر مرز آبی و صنعت کشتیسازی با وجود سرمایهگذاریهای بالغبر 2.2میلیارد تومان همچنان در خواب زمستانی بهسرمیبرد. صنایع دریایی جزو صنایعی است که مزیتهای آن چشم کمتر کسی از دولتیها را تا به حال گرفته است و البته این روزها در دفتر طرحهای مهم دولت یازدهم هم صفحاتش کمتر ورق میخورد. یکی از رکنهای اساسی استفاده از صنعت دریایی، ساخت کشتی و بندر است که ایران به عنوان کشوری که دارای مرزهای آبی گسترده همچنین امکان دسترسی به آبهای آزاد است همچنان در صنعت کشتیسازی در پلههای آغازین راه باقی مانده و تاکنون پیشرفت چشمگیری نداشته است. این درحالی است که باوجود سرمایهگذاریهای کلان و سخن همیشگی مسوولان این بخش که «توجه و عزم برای خودکفایی و ساخت کشتی» بوده اما این امر هیچگاه به سر منزل مقصود نرسیده است. اگرچه صنعت کشتیسازی از قدمتی طولانی برخوردار است اما سهم ایران باوجود داشتن سه هزار کیلومتر ساحل آبی به دلایل مختلف، از این صنعت بسیار ناچیز است این در شرایطی است که عدم توانایی نظام بانکی کشور برای تامین فاینانس پروژههای صنایع دریایی، روند طولانی گشایش اعتبار و تصویب طرحها برای اعطای وام باعث شده تا
مشکلات این صنعت دوچندان شود.
یکی دیگر از بخشهای مهم در توسعه صنایع دریایی کشور، توسعه زیرساختهای صنعت تعمیر و ساخت کشتی است. صنعت کشتیسازی همچون صنعت خودروسازی جزو صنایع مادر شناخته میشود و هرگونه پیشرفت در این صنعت میتواند همزمان صنایع وابسته در کشور از قبیل صنعت فولاد، ساخت تجهیزات و ماشینآلات و سازندگان قطعات را فعال کند و ضمن ایجاد اشتغال، زمینهساز پیشرفت و ورود تکنولوژیهای نوین در صنایع دریایی شود. درحالی که کشتیهای خارجی در بوشهر تعمیر میشوند اما هنوز هم خبری از تولیدکنندگان نیست. تولیدکنندگان ایرانی هنوز خود را در این صنعت باور نکردهاند و همچنان به ساخت بلم، قایق و کشتیهای کوچک دلخوش هستند مسالهیی که شرکتهای کشتیرانی را برای تامین نیاز خود ناگزیر از سفارش به شرکتهای سامسونگ، دوو و شرکتهای چینی کرده است.
45میلیون CGT ظرفیت کشتیسازی دنیا
کشتیسازی نقش مهمی در توسعه صنعتی و اقتصادی هر کشور ایفا میکند و زمینهیی برای رشد صنایع گوناگون است. نمونههای بارز این امر ژاپن و کرهجنوبی هستند که رشد صنعتی خود را براساس صنعت عظیم کشتیسازی پایهگذاری کردند؛ بهطوری که در ابتدای فرآیند توسعه صنعتی خود در دهههای 1950 و 1960 میلادی از آن به نحو احسن استفاده و انبوهی از زنجیره صنایع خود را فعال کردند و هماکنون نیز از بزرگترین سازندگان کشتی در دنیا بهشمار میروند. ژاپن و کرهجنوبی که امروز جزو پیشرفتهترین کشورهای دنیا محسوب میشوند براساس اصول و مفاهیم تجارت صنعتی، در طول سالیان حوزه فعالیت خود را در صنایع گوناگون از قبیل نساجی، الکترونیک و ماشینسازی تغییر دادهاند اما هیچگاه صنعت کشتیسازی را ترک نکردهاند و همواره تلاش کردهاند بر برتری خود بر این بازار بیفزایند. امروزه چین 34درصد، کرهجنوبی 35درصد و ژاپن 13درصد از بازار سفارشات کشتیسازی دنیا را دراختیار دارند. مجموع ظرفیت کارخانههای کشتیسازی در جهان به حدود 45میلیون CGT میرسد و حجم گردش مالی این صنعت در سال 2013 در بخش تجاری و نفت و گاز حدود 350میلیارد دلار بوده است.
ایران در رده 25 تعداد شناور در دنیا
کشور ایران مجموعا دارای 65فروند شناور فراساحلی با متوسط قدرت موتور 3668 اسب بخار و متوسط سال ساخت 1986 است که با این مشخصات در رده 25 از لحاظ تعداد شناور و دارای سهم 65درصد از ظرفیت کل است و باتوجه به جایگاه کشور ایران در دارا بودن منابع نفت و گاز قابل تامل است. طبق بازدیدهای صندوق توسعه صنایع دریایی از وضعیت کارخانههای کشتیسازی داخلی طی سالهای گذشته و بررسی نقاط ضعف آنها از لحاظ تمامی امکانات زیرساختی و تجهیزاتی کارخانهها قرار بوده درصورت نیاز اعطای تسهیلات کمبهره برای تقویت بخش زیرساخت و تجهیزات از طریق صندوق صورت پذیرد اما هنوز خبری از تقویت این صنعت پردرآمد به جز بخش دولتی آن نیست.
حال دولتیها مساعد، خصوصیها نامساعد
شرکتهای ساخت و تعمیر شناور در ایران سه دسته هستند. شرکتهای بزرگ ایجاد شده توسط بخش دولتی که معمولا توسط سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران ایجاد شدهاند، شرکتهای نظامی- تجاری و شرکتهای بخش خصوصی.
اکثر شیپ یاردهای بزرگ و مجهز داخلی با سرمایهگذاری ارگانهای دولتی ساخته شدهاند که همین امر باعث شده تا این شیپ یاردها از امکان زیرساختی و کارگاهی نسبتا خوبی برخوردار باشند، ضمن آنکه اکثر کارگاههای تخصصی و تعمیراتی توسط پرسنل رسمی شیپ یاردها اداره میشود. از دلایل کاهش کارایی و افزایش زمان ساخت یا تعمیرات شناور در یک شیپ یارد عدم برونسپاری خدمات و عدم استفاده از توان پیمانکاران است. شاخص نیروی انسانی در یاردهای دولتی وضعیت مناسبی دارد، اما در شرایطی که بهعلت بازدهی پایین، سرعت کم و درنتیجه عدم اطمینان مالکان به آنها، امکان جذب مشتری توسط این یاردها کم شده است، تعداد زیاد پرسنل و تعهد پرداخت ماهانه حقوق و دستمزد، خود به مشکلی بزرگ برای آنها تبدیل شده است. آمارها نشان میدهد بیش از 90درصد تعداد شناورهای ثبت شده در کشور در سایز متوسط و کوچک با تناژ ناخالص کمتر از 5000 است.
توجه به مساله فوق و اعطای تسهیلات بدون برنامهریزی بلندمدت در این حوزه در چند ساله اخیر باعث شده تا افراد زیادی از بخش خصوصی با سرمایهگذاریهای ناکافی اقدام به احداث یاردهای تعمیرات و ساخت کشتی کنند. اکثر این شیپ یاردها بهعلت کمبود سرمایه در همان قسمت تکمیل زیرساختهای کارخانه رها شده و اقدامی برای احداث کارگاههای تخصصی و خرید ماشینافزار آن نشده است.
نتیجه این اقدام صرف هزینههای هنگفت در احداث زیرساختهای کارخانه بدون بهرهوری مناسب بوده است. این در حالی است که در اکثر کشورها بهعلت حجم بالای سرمایهگذاری موردنیاز، ضمن احداث زیرساختها و محوطهسازی توسط دولت، انگیزههای لازم برای احداث کارگاههای تعمیراتی مجهز توسط بخش خصوصی که نیاز به سرمایهگذاری کلان ندارد، ایجاد شود تا ضمن دادن حق انتخاب به مالکان شناور در انتخاب پیمانکاران تعمیر و ساخت کشتی، توان فنی و تخصصی تعمیرکاران نیز بهعلت ایجاد رقابت به مرور زمان افزایش یابد.
سهم 95درصدی ایران در ناوگان جهان
ایران با دارا بودن بیش از 3 کیلومتر خط ساحلی پتانسیل خوبی در حملونقل دریایی دارد. همچنین موقعیت استراتژیک کشور در موضوع ترانزیت کالا میتواند نقش مهمی در توسعه ناوگان حملونقل کشور داشته باشد. ایران با دراختیار داشتن ناوگان شناورهای اقیانوسپیما در مجموع با تناژ 15300000 DWT حدود 95درصد حجم ناوگان جهان را دراختیار داشته و در جایگاه 23 جهان است که حدود 10میلیون تن از این ظرفیت مربوط به تانکرهای حمل مواد نفتی است. همچنین طبق آمار ارایه شده در موسسه کلارکسون در سال 2013 میلادی کشور ایران دارای 229فروند شناور اقیانوس پیماست که از این تعداد 108 فروند با پرچم ایران و بقیه آن با پرچم کشورهای دیگر در حال فعالیت هستند.
ساخت 19 فروند شناور
ظرفیت بالقوه کارخانههای کشتیسازی در ایران مجموعا 126000 CGTبرآورد شده که از این مقدار 92000 CGTآن مربوط به ظرفیت ساخت کشتیهای سایز کوچک و متوسط است. طی 10 سال اخیر در کشور بطور متوسط سالانه 19فروند انواع شناور سایز متوسط با مجموع ظرفیت سالانه حدود 15000 GTساخته شده است. همچنین مطالعات صورت گرفته در بخش تعمیرات شناورهای سایز کوچک و متوسط نشان میدهد که با زیرساختهای موجود، ظرفیت بالقوه کارخانهها حدود 578فروند شناور فلزی سایز متوسط است و این در حالی است که در سال 91 مجموع شناورهای تعمیر شده در شیپ یاردهای داخلی 232فروند بوده است. این آمار در حالی ارایه میشود که سالانه حدود 600فروند شناور سایز کوچک و متوسط با پرچم داخلی نیاز به انجام تعمیرات داشته و سهم شیپ یاردهای داخلی از این بازار کمتر از 50درصد است.