صنعت کاشی و سرامیک در ایران در دهه60 شمسی به‌دلیل انحصارهای دولتی نه‌تنها نیاز به صادرات نداشت بلکه تهیه آن در داخل کشور با وجود مازاد تقاضا بر عرضه به‌صورت حواله‌یی بود. این صنعت به‌دلیل هزینه‌های پایین مواد اولیه، از حاشیه سود بسیار بالایی برخوردار بوده است و از این‌رو در دهه70 سرمایه‌گذاران بسیاری بدون استراتژی مشخص و با هدف دستیابی به سود اقدام به سرمایه‌گذاری در این صنعت کردند. صدور مجوزهای فراوان از سوی وزارت صنایع و معادن سابق کار را به جایی رساند که کشور در آغاز دهه80 با مازاد کاشی و سرامیک مواجه شد.
بدون تردید زمانی که با مازاد تولید نسبت به مصرف داخلی روبه‌رو هستیم صادرات بهترین راهکار است. پایان رخداد جنگ در افغانستان و عراق یک فرصت بی‌نظیر صادراتی را پیش‌روی فعالان این صنعت قرار داد تا همزمان با رشد نرخ دلار، سود صادرات کاشی و سرامیک حتی از سود فروش داخلی پیشی گیرد. اما اکنون بار دیگر با وقایع جنگ عراق کارخانجات کاشی و سرامیک با افزایش دپو در کارخانه‌های خود روبه‌رو هستند. کاهش صادرات این صنعت در سال93 به‌خوبی ضعف در تکیه به یک بازار صادراتی و غفلت از افزایش کیفیت و دستیابی به بازارهای جدید را نشان می‌دهد و اکنون کارخانه‌های کاشی باید از بازار عراق درس بگیرند.
کاهش صادرات کاشی و سرامیک
کل صادرات کاشی و سرامیک ایران در سال92 بر‌اساس آمار انجمن تولیدکنندگان کاشی و سرامیک 114,008,623 مترمربع بوده که از این میزان 21/79درصد از آن به کشور عراق صادر شده است.
در پنج‌ماه نخست سال جاری بر‌اساس آمار گمرک میزان صادرات کاشی یا سرامیک با جذب آب بین یک تا 6درصد (کاشی کف) با 4/50 هزار تن کاهشی معادل 14/35درصد نسبت به سال92 داشته است. همچنین محصولات سرامیکی در این فهرست با 8/109587 تن صادرات طی پنج‌ماه سال جاری با کاهش 51/35درصدی مواجه بوده است.
اگرچه این آمار کل محصولات کاشی و سرامیک کشور در این مدت محسوب نمی‌شود اما به‌سادگی افت بیش از 30درصدی صادرات انواع این محصول را در سال93 نشان می‌دهد. ظرفیت کارخانجات کاشی در سال1379، 60میلیون مترمربع بوده که در سال93 به حدود 500میلیون مترمربع افزایش یافته است و از این‌رو کشور با مازاد مصرف فراوانی روبه‌روست. ایران بعد از چین، ایتالیا، اسپانیا و ترکیه در سکوی پنجم از نظر صادرات قرار داشته است. اکنون سالانه 450 تا 470میلیون مترمربع کاشی و سرامیک در کشور تولید می‌شود در حالی‌که ظرفیت نصب‌شده کشور 600میلیون مترمربع است. کارشناسان اعتقاد دارند صنعت کاشی و سرامیک با از‌دست‌دادن بازار عراق باتوجه به کاهش ساخت‌وساز در کشور بار دیگر شاهد رکود بلندمدت خواهد شد. رکودی که از نبود یک استراتژی مشخص در صنعت کاشی و سرامیک ایران خبر می‌دهد.
روسیه و عربستان بهترین بازار جایگزین
توسعه بازارهای صادراتی یکی از راهکارهای استراتژیک در مدیریت شناخته می‌شود. بهنام عزیززاده، مدیر اجرایی انجمن صنفی تولیدکنندگان کاشی و سرامیک ایران در گفت‌وگو با «تعادل» در این زمینه اظهار داشت: اختصاص 80درصد صادرات کاشی و سرامیک به کشور عراق از نگرش کوتاه‌مدت و تک‌بعدی تولیدکنندگان کاشی و سرامیک حکایت دارد. وی ادامه داد: در چند سال گذشته انجمن تلاش کرد در سمینارها و جلساتی که با مدیران این صنعت داشت آنها را از تبعات تمرکز بر یک بازار صادراتی آگاه کند اما تقاضای بالای کشور عراق و رکود داخلی مانع از برنامه‌ریزی بلندمدت برای صادرات کاشی و سرامیک نزد تولیدکنندگان شد. عزیززاده در پاسخ به «تعادل» برای پیشنهادهای انجمن برای معرفی بازارهای جدید گفت: روسیه و عربستان بزرگ‌ترین واردکنندگان کاشی در دنیا محسوب می‌شوند که اتفاقا در شرایط کنونی روابط خوب تجاری بین روسیه و ایران شکل گرفته است.
عربستان نیز با بهبود روابط بازار پرتقاضایی برای تولیدکنندگان داخلی خواهد بود. مدیر اجرایی انجمن صنفی تولیدکنندگان کاشی و سرامیک ایران افزود: صنعت کاشی ایران با پیشرفت‌هایی که در سال‌های اخیر داشته به‌لحاظ کیفیت و قیمت از قدرت رقابتی حتی در برابر برندهای مطرح بازار کاشی جهان برخوردار است اما اکنون چالش این صنعت برای صادرات بیشتر شناسایی بازارهای جدید و چگونگی ورود به آنهاست.
عقب‌افتادن کیفیت از کمیت
کیفیت موضوعی ساختاری در صنعت کشور محسوب می‌شود و رفع آن نیاز به بهبود نگرش و ساختارهای مدیریتی با رویکرد جهانی دارد. امین همتی، مدیرعامل یکی از شرکت‌های کاشی‌ساز درخصوص این صنعت و شرایط تولیدی آن به بورس24 گفت: طی ماه‌های اخیر به‌علت اقدامات داعش و ناامنی در کردستان عراق صادرات متوقف شده است. وی ادامه داد: از طرف دیگر رکود مسکن و ساختمان کماکان گریبانگیر است و تاثیر مستقیمی بر تولیدات و فروش کاشی دارد به‌طوری که کارخانجات با دپوی محصول مواجه هستند و فروش خود را با شرایط خاص ازجمله اعتباردهی به نمایندگان به‌صورت طولانی‌مدت انجام می‌دهند. همتی افزود: مشکل اصلی تولیدات داخلی این است که در کنار رشد کمیت، افزایش کیفیت نداشته‌ایم و اگر بخواهیم به بازارهای بهتر راه یابیم باید کیفیت محصولات خود را افزایش دهیم.
نبود واحد تحقیقات بازار کاشی
علی صفامهر، از مشاوران صنایع کاشی و سرامیک درباره چالش‌های صنعت کاشی و سرامیک به «تعادل» گفت: در سال91 تحقیقاتی را در این صنعت ویژه یکی از تولیدکنندگان بزرگ کاشی و سرامیک ایران انجام دادیم که نتایج آن نشان داد بسیاری از فعالان این صنعت بدون اهداف بلندمدت و با رویای دستیابی به حاشیه سود فراوان در مدت کوتاه پای به عرصه تولید گذاشته‌اند.
وی ادامه داد: نمونه فراوان این نوع تولیدکنندگان در استان یزد که قطب این صنعت به‌شمار می‌رود بسیار فراوان وجود دارند. این مشاور صنعت کاشی و سرامیک با اشاره به نبود واحد تحقیقات بازار در صنایع کاشی و سرامیک اظهار داشت: صنعت کاشی و سرامیک در ایران با اتکا به بازار داخلی تا اندازه زیادی موفق به ایجاد یک شبکه فروش گسترده شده است اما با افزایش کارخانه‌های کاشی و تنوع محصول و قیمت این صنعت بایستی اقدام به سرمایه‌گذاری پژوهشی در حوزه بازار می‌کرد تا بتواند به‌صورت علمی بازار داخلی را مدیریت و پس از آن تحقیقات خود را به کشورهای همسایه و حتی اروپا گسترش می‌داد. صفامهر افزود: این صنعت سود خود را بیشتر در خرید ماشین‌آلات و افزایش تولید سرمایه‌گذاری کرده و از رویکردهای علمی در مدیریت بازاریابی و صادرات غافل بوده است. این کارشناس پیشنهاد داد: فعالان این صنعت بایستی برای نجات کارخانه خود و جلوگیری از افزایش دپو با اجرای پروژه‌های تحقیقات بازار در کشورهای هدف صادراتی محصولات خود را مطابق نیاز بازارهای جهانی تولید و اقدام به صادرات کنند.
افزایش فروش صادراتی با برندهای جدید
موضوع برند چند سالی است که در صنعت کشور به‌ویژه برای حضور در بازارهای جهانی مطرح شده است اما تاکنون صنایع ایران برای بازارهای صادراتی موفق به توسعه برند نشده‌اند. محسن زمانی یکی از فعالان بخش بازرگانی در زمینه کاشی و سرامیک در این باره به «تعادل» گفت: در این چند سال شهرهایی مانند اربیل و سلیمانیه عراق شاهد تابلوهای بزرگی از تبلیغات کاشی‌های ایران بوده‌اند و این تبلیغات گسترده قدرت رقابت صنعت کاشی ایران را در این کشور افزایش داده بود اما هیچ‌کدام از این برندها مانند اسپانیا، ایتالیا و حتی چین برند خود را به کشورهای دیگر حاشیه خلیج‌فارس یا روسیه توسعه ندادند.
زمانی ادامه داد: برخی صنایع کاشی در ایران در یکی‌دو‌سال اخیر اقدام به تولید محصولات ویژه صادراتی با برندهای خاص و متفاوت کرده‌اند که نمونه آن کاشی اصفهان، تبریز و الوند بوده‌اند که اگرچه میزان تولید این محصولات صادراتی ناچیز است اما به‌دلیل حاشیه سود بالا افت فروش آنها در عراق و افغانستان را جبران کرده است. این صادرکننده تاکید کرد: تولیدکنندگان کاشی و سرامیک باید در کنار فروش داخلی برای صادرات خود به کشورهای دیگر برند جدیدی ایجاد و متناسب با استانداردهای اروپایی اقدام به تولید کنند و مطمئن باشند حتی حجم فروش پایین در برخی کشورها دیگر سود قابل‌توجهی را برای آنها به ارمغان خواهد آورد.
