«نورنبرگ» مادر رایش سوم بود. بذر اولیه حرکتهای ضدیهودی حزب نازی در این شهر کاشته شد. نورنبرگ دومین شهر ایالت بایرن بود که هر سال همایشهای حزب هیتلر را میزبانی میکرد. در یکی از همین نشستها در سال1935، زمینه حقوقی حرکتهای یهودیستیزانه در آلمان در چارچوب «قوانین نورنبرگ» به تصویب رسید. همسو با این مصوبه که قانون «حفاظت از نژاد و افتخار آلمانی» نام داشت، ازدواج میان آلمانیها و یهودیان و افرادی که شهروند آلمان نبودند، ممنوع اعلام شد.
همین پیشینه سران متفق را تحریک کرد تا بزرگترین دادگاه جنایت جنگی بعد از جنگ جهانی دوم را در آن برگزار کنند که جرقه آن دو سال پیش از برگزاری دادگاه زده شده بود. سران شوروی معتقد بودند که باید صد تن از رهبران بنام نازیها را در یک دادگاه صحرایی محاکمه و اعدام کرد. امریکاییها اما میخواستند رهبران سازمانهای وابسته به نازیسم مانند اِس اِس و اِس آ را محاکمه و محکوم کنند و سرانجام چرچیل بود که گفت: «نباید به این هیولاها اجازه عرض اندام کردن در برابر عموم را داد بلکه باید ایشان را فىالفور در پیشگاه جهانیان به جوخه اعدام سپرد.» بدینترتیب، شش ماه از پیروزی بر نازیها نگذشته بود که چهار کشور پیروزمند، بر سر تشکیل دادگاهی فراکشورى، در شهر نورنبرگ آلمان به توافق رسیدند.
پیروزمندان جنگ جهانی دوم دنبال آن بودند تا پاسخی مناسب به بیدادگریهای زمان جنگ بدهند. 20نوامبر سال1945 زمانی بود که کیفرخواست دادگاه علیه 24نفر از سران نازی قرائت شد. در سال۱۹۴۳، چهار کشور «اتحاد جماهیر شوروی سابق»، «ایالات متحده امریکا»، «بریتانیای کبیر» و «فرانسه» در بیانیهیی پیرامون جنایات آلمان هیتلری در اروپای اشغالی، اعلام کردند که پس از شکست نازیها در جنگ «آنان را برای برقراری عدالت در سراسر جهان تحت تعقیب قرار خواهند داد.»
نیروهای متفقین میخواستند با برگزاری این دادگاه در «مهد گسترش ناسیونالسوسیالیسم» و «مرکز همایش حزب رایش» بر دوره اقتدار بلامنازع سران آن نقطه پایان بگذارند و آنان را نه به عنوان زمامداران حکومتی، بلکه به نام جنایتکاران جنگی با اتهامات سنگینی مانند جنایت علیه بشریت و صلح به پای میز محاکمه بکشند.
این دادگاه در مرحله نخست علیه ۲۴نفر از سران حکومت نازیها، اعلام جرم کرد و اما پس از گذشت جلساتی به محاکمه متهمانی مشغول شد که هرکدام ارتش، تبلیغات و دولت نازیها را نمایندگی میکردند. 8قاضی از چهار کشور پیروز جنگ بر روند دادگاه نظارت داشتند. روند محاکمات 11ماه ادامه پیدا کرد. کیفرخواست دادگاه نورنبرگ به چهار جرم اصلی اشاره داشت: «توطئه علیه صلح و آشتی جهانى»، «طرح و اجرای یک جنگ تجاوزگرانه»، «زیر پا نهادن حقوق و قوانین جنگی تا حد جنایتکارانه» و «جنایت علیه انسان و انسانیت.» این کیفرخواست با استناد به نزدیک به ۵میلیون مدرک از جمله هزاران حلقه فیلم از هولوکاست تنظیم شد بود. در جریان دادگاه، بیش از ۲۸۰شاهد از ملیتهای گوناگون درباره رویدادهای تاریخی آن دوره شهادت دادند و بیش از ۳۵۰مترجم، گفتههای آنان را برای قاضیان، هیات منصفه، متهمان و شرکتکنندگان در دادگاه ترجمه کردند. «رابرت جکسون» دادستان این دادگاه، در پاسخ به آلمانیهایی که به کار محکمه ایراد میگرفتند و آن را دست نشانده پیروزمندان میخواندند گفت: «شاکیان اصلى، در نورنبرگ ننشستهاند، شاکی اصلى این متهمان، تمدن و فرهنگ انسانی است.» دادگاه نورنبرگ در
پایان کار خود، 12نفر را به اعدام محکوم کرد. 9نفر از متهمان به زندان افتادند و سه نفر آزاد شدند.
متهمان چه گفتند؟
در دور نخست محاکمات اصلی، نه تنها سران سیاسی و حزبی نازیها، بلکه پزشکانی که در خدمت جهانبینی نژادپرستانه ناسیونالسوسیالیسم فعالیت داشتند، قاضیان دادگاههای هیتلری، معماران و دیگر جنایتکارانی که نقشهای کلیدی در ابقای این دولت بهعهده گرفته بودند نیز محاکمه شدند.
ازجمله افسران ارشدی که در سالن ۶۰۰ این دادگاه محاکمه شدند، «هرمان گورینگ» رییس نیروی هوایی آلمان نازی و «رودلف هِس» معاون و منشی هیتلر بود. گورینگ در ۳۰سپتامبر ۱۹۴۶ به اعدام با طنابدار محکوم شد، ولی پیش از اجرای حکم با قرص سیانور به زندگی خود پایان داد. «آلبرت اشپر»، معمار هنرمند و بنام هیتلر نیز به اتهام «بیگاری کشیدن از کارگران و زندانیان اردوگاههای کار اجباری» به ۲۰سال زندان محکوم شد. متن دفاعیه سران نازی بر دو پایه استوار شده بود: نخست ابتلا به فراموشی و دیگری مامور و معذور بودن. رودلف هس، یکی از کسانی بود که در جریان بازجوییها ادعا میکرد به «فراموشی کامل» دچار شده است. محاکمات نورنبرگ از آنجا که بهدلیل دفاع مبتنی بر «مامور و معذور بودن» مورد انتقاد شدید کارشناسان سیاسی و حقوقی قرار گرفت، با اینحال از آنجا که به تنظیم و تصویب یک رشته پیمانهای بینالمللی درباره قوانین جنگی، نسلکشی و رعایت حقوق بشر انجامید، از اهمیت ویژهیی برخوردار است. معماران حقوقدان این دادگاه، از پیشکسوتان ایجاد دادگاه بینالمللی و دایمی رسیدگی به جنایات جنگی در لاهه هستند. «رابرت جکسون» که خود از قاضیان پایه یک و حقوقدانی در سطح بینالمللی بود، پیش از تشکیل دادگاه، گفته و نوشته بود: «یک محکمه تنها زمانی مشروع و موجه است که هیچ متهمی را پیش از اثبات جرم مقصر و محکوم نشمارد. تنها دادگاهها نیستند که بر قضیهیی حکم میدهند، قضایا نیز با گذشت زمان درباره قاضیان داوری میکنند.» جکسون در سخنرانی گشایش محکمه گفت: «اگر اینان نخستین نمایندگان شکست خورده ملتی هستند که در برابر دادگاهی قانونی قرار میگیرند، پس باید قانون به ایشان این موقعیت را بدهد که از جان خود دفاع کنند.» بدینترتیب، دادگاه نورنبرگ در تاریخ، جایگاهی مهم پیدا کرد و پایگاه و مرجعی برای محکمههای جنگی و محاکمه جنایتکاران بینالمللی شد.