دکتر مهدی عسلی
معاون پژوهشی موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی
در آن دوران با روی کارآمدن دولت دکتر مصدق، دولت بریتانیا طی پیام‌هایی به ملی کردن نفت در ایران اعتراض کرد و با توجه به دارا بودن بخش مهمی از سهام شرکت نفت ایران- انگلیس حق خود را برای مداخله در این مورد محفوظ و ایران را تهدید به اقدامات شدیدی کرد. چند واحد از نیروهای هوابرد بریتانیایی به قبرس منتقل شده و چند کشتی جنگی نیروی دریایی بریتانیا نیز به خلیج فارس اعزام شد. دولت امریکا مخالف اقدام نظامی بود و آن را زمینه‌یی برای دخالت شوروی در ایران و منطقه می‌دانست. به‌همین دلیل دولت امریکا ضمن توصیه به دولت بریتانیا برای پذیرفتن ملی کردن نفت، به دولت ایران پیشنهاد کرد با کمپانی نفت مذاکره و توافق کند. شرکت نفت انگلیس- ایران نیز در 17 اردیبهشت سال 1330 ضمن اعتراض به ملی کردن نفت از دولت ایران خواست بر اساس مفاد قرارداد 1933 موضوع به حکمیت ارجاع شود. اما وزارت دارایی ایران ملی کردن نفت را اعمال حاکمیت دولت ایران بر منابع طبیعی خود دانسته و قابل ارجاع به حکمیت ندانست. در همین حین دولت بریتانیا به دیوان لاهه شکایت کرده و دیوان لاهه نیز موضوع را به اطلاع دولت ایران رساند.
عکس‌العمل بریتانیا به اجرای قانون ملی کردن نفت که عملا نفت ایران را تحریم و از ورود نفتکش‌ها به آبادان جلوگیری می‌کرد و نیز تهدید ایران به مجازات اقتصادی و حتی نظامی موجب تنش‌های اجتماعی ناشی و مشکلات اقتصادی زیادی در کشور شد به‌طوری‌که تقریبا هر روز اعتصاب‌هایی در صنایع نفت و درگیری‌هایی در تهران و شهرهای دیگر روی می‌داد. در میان این درگیری‌ها و در اواخر خرداد 1330 نمایندگان شرکت نفت تحت ریاست باسیل جکسون معاون هیات‌مدیره شرکت به ایران آمدند و پس از بررسی جوانب امر پیشنهادی به دولت ایران ارایه دادند. براساس این پیشنهاد تا تعیین ترتیبات لازم برای اداره امور نفت، دارایی ایرانی شرکت نفت ایران- انگلیس سابق به شرکت ملی نفت ایران انتقال یافته و این دارایی به یک شرکت جدید که از طرف شرکت نفت ایران- انگلیس تاسیس شود، تفویض می‌شد و عده‌یی از ایرانیان نیز می‌توانستند در هیات‌مدیره این شرکت عضویت داشته باشند و نیز علاوه بر 10میلیون لیره مساعده، ماهانه سه‌میلیون لیره به ایران پرداخت می‌شد تا ترتیبات لازم برای حسن اداره صنعت نفت اندیشیده شود. دولت ایران بلافاصله این پیشنهاد را که با اصل ملی شدن نفت مغایر بود، رد کرد. از سوی دیگر وزارت امور خارجه بریتانیا نیز طی یادداشتی مسوولیت تعطیلی تاسیسات کمپانی و احضار کشتی‌های نفتکش را متوجه ایران دانست. در عین حال دکتر مصدق طی پیامی به رییس‌جمهور امریکا آمادگی خود را برای مذاکره در مورد نفت ایران اعلام و دلیل رد پیشنهادهای شرکت نفت انگلیس - ایران را مخالفت آن با ملی شدن نفت دانست.
