گروه مسکن و شهرسازی نیره خادمی
براساس آخرین آمارهای رسمی شرکت عمران و بهسازی وزارت راه و شهرسازی نزدیک به 20درصد از مردم کشور در بافت‌های فرسوده زندگی می‌کنند و دولت‌هایی که در ایران برای رفع آن اقدام کرده‌اند، تاکنون نتوانسته‌اند توفیق زیادی پیدا کنند. اکنون درست در روزهایی که شهرداری هم طرح انضباط شهری با محوریت نوسازی ساختمان‌ها و کاهش آسیب‌های اجتماعی مترتب بر آن در منطقه 12 را درپیش گرفته است، دکتر بهمن ادیب‌زاده، کارشناس و پژوهشگر معماری در دومین نشست تخصصی شرکت عمران و بهسازی وزارت راه‌وشهرسازی، از تجربه بهسازی بافت‌های فرسوده درمنطقه نعمت‌آباد جنوب تهران سخن گفت. به گفته ادیب‌زاده کلید اصلی بهسازی موفق بافت فرسوده نعمت‌آباد مشارکت مردم برای نوسازی بافت‌های فرسوده است. دکتر پرویز پیران استاد دانشگاه و همچنین محمدعلی فرزین مسوول پروژه‌های برنامه عمران و توسعه سازمان ملل در تهران نیز در این نشست تخصصی سخنرانی کردند. ادیب‌زاده در پنل تخصصی شرکت عمران و بهسازی شهری ایران تحت عنوان «تجارب دفتر نوسازی» با توضیح مراحل انجام این پروژه که در 10سال گذشته انجام شده است، مشکل اصلی در این منطقه را نداشتن سند مالکان دانست و افزود: تا سال 86
تنها 5 یا 6 ساختمان با سند وجود داشت درحالی که بیش از 100 ساختمان نوسازی شده بود. یعنی ساختمان‌های زیادی به سرعت خلاف ساخته می‌شد، ولی سند نداشتند. برهمین اساس کسانی که خلاف می‌ساختند را صدا زدیم و پرسیدیم که چطور خانه‌ها سریع ساخته می‌شود و با فراگیری این تکنیک و جلب مشارکت سازنده‌های محلی، مالکان و معماران برای کمک به خانواده‌های بی‌بضاعت اقدامات را شروع کردیم. کارگروه نوسازی هم که تشکیل شده بود شروع به کار کردند، از رابطه‌ها استفاده کردیم تا بتوانیم سند مردم را بگیریم و در ادامه موارد مورد نیاز آنها از قبیل کیوسک‌ها، مجتمع‌ها، فضای سبز و حتی ورودی محله را برای آن مهیا کردیم تا مردم برای نوسازی اعلام آمادگی و مشارکت کردند.
لزوم ترکیب دانش بومی و تخصصی
پرویز پیران هم به عنوان یکی از سخنرانان این نشست این پروژه را یکی از موفق‌ترین پروژه‌‌هایی که دانست که براساس امتیازدهی در یک مطالعه مشخص شده است و افزود: شخصیت افرادی که در این دفتر فعالیت داشتند، نقش بسیار مهمی داشت. البته باعث تاسف است که نقش فرد در ایران بسیار مهم است اما در هرحال شخصیت افراد در این پروژه منجر شد تا بی‌اعتمادی مردم که تا مقدار زیادی از دست رفته بود، میان کنشگران و آنان به وجود آید.
او مشارکت را راهبرد بدون جایگزین آینده ایران دانست و افزود: در این پروژه مشارکت تسهیلگر اتمام پروژه‌ها بود، درحالی که در برخی مواقع مردم ترجیح می‌دهند که با دانش بومی فعالیت‌های محلی را به انجام برسانند اما تجربه نشان داده است که این شیوه درستی نیست. مهم است که میان دانش بومی و دانش روز ارتباط دیالکتیکی برقرار شود و کنار هم قرار بگیرند. هیچ‌یک از این راهبردها به تنهایی نمی‌توانند عمل کنند. این جامعه‌شناس شهری با تاکید بر کنار هم قرار گرفتن کنشگران دراین پروژه افزود: مسائل و مشکلات نعمت‌آباد به جای حساسی رسیده بود. درحالی که دخالت‌های دستگاه‌های مختلف از جمله شهرداری در ساختن اتوبان شهید کاظمی منجر شد تا تمایل مردم برای همکاری و مشارکت افزایش یابد. اکنون نعمت‌آباد در مقایسه با سایر پروژه‌ها پروژه موفقی است. من در کار وظیفه‌یی که داشتم چند پروژه را مورد ارزیابی قرار دادم و پروژه نعمت‌آباد بالاترین امتیاز را در مطالعه گرفت.
پرهیز از ایجاد حساسیت‌های قومی
او با توضیح اینکه نباید در پروژه‌های شهروندی حساسیت بر مساله قومیت‌ها را افزایش داد، گفت: نخستین درسی که باید به مردم بدهیم، این است که باید بالاتر از همه تعلقات گروهی برای محله قدم بردارند. با این حال در کشور ما وقتی پروژه‌یی اجرای می‌شود آنقدر روی مساله قومیت‌ها کار می‌شود که حساسیت‌ها به جای کمترشدن پررنگ‌تر می‌شود اما مسائل مهمی که در این زمینه اتفاق افتاد، این بود که با وجود قومیت‌ها حساسیتی درباره آن به وجود نیامد.
پیران یک‌دستی در تفکر و اعتقادات را شانس دیگر موفقیت این پروژه نامید و افزود: اصطلاحا یک پروژه توسعه را نمی‌توانید به یک تفکر و نهاد متکی کنید. در ایران هنوز بحث مشارکت جایگاه خود را ندارد. درحالی که باید دید این مشارکت از پایین چقدر اتفاق افتاده است و این به ذهنیت افراد بستگی دارد که تقسیم‌بندی در آن صورت نگیرد. مشکلات باید از پایین بجوشد اما ما اینجا هنوز نمی‌دانیم سهم مشارکت مردم چقدر است. درحالی که رسانه ملی ما باید دایما بر این موضوعات به صورت یک فرهنگ تاکید کند. او با نام بردن از پروژه شیرآباد سیستان و بلوچستان که برای برنامه عمران ملل متحد بود و ازسوی سامان ملل جایزه گرفت به توضیح تجربه‌های این پروژه در اعتماد‌سازی مردم پرداخت و گفت: در این پروژه مردم در ابتدا از دولت خواسته بودند که برای آنها مدرسه و درمانگاه بسازد درحالی که ارزیابی دستگاه‌ها نشان می‌داد که مدرسه و درمانگاه مورد نیاز منطقه نیست. بنابراین این سوال به وجود آمد که چرا مردم این موضوع را عنوان کردند درحالی که نیازهای دیگری دارند. بنده مامور شدم تا این مساله را موشکافی کنم. بنابراین در گفت‌وگو با رهبران بلوچ متوجه شدم که آنها تصور
می‌کنند که اگر نیازهای دیگر را عنوان کنند، همین ساختمان‌ها هم از دستشان می‌رود، درحالی که اگر دولت ساختمان‌ها را بسازد آنها می‌توانند بعد استفاده‌های دیگری از آن کنند؛ علتشان هم این بود که دولت فقط به دنبال ساختن ساختمان است. اما بعد از اینکه رهبران متقاعد و مطمئن شدند که دولت به نیازهای آنان توجه می‌کند تقاضای پارک زنان را مطرح کردند تا ذیل آن فعالیت‌های فرهنگی و ورزشی برای زنان راه‌اندازی کنند. این یعنی مردم منطقه آگاه بودند اما برداشت آنها از تفکرات مسوولان طور دیگری بود.
رعایت ضریب توسعه در پروژه نعمت‌آباد
علی فرزین، مسوول پروژه‌های برنامه عمران و توسعه سازمان ملل، عضو دیگر این پنل تخصصی با اشاره به ویژگی‌های دیگر مثبت پروژه اخیر توضیح داد: ترکیب راهکاری که پیاده شده، سرمایه اجتماعی را بالا برده، ارزش افزوده به وجود آورده و سرمایه اقتصادی را افزایش داده است. هدف تفاهم با شهرداری که فیزیک و کالبد محله را شناسایی کنیم تا سرانجام مردم خودشان خانه‌هایشان را بسازند که اگر این اتفاق افتاده باشد که انسجام اجتماعی که شکل گرفته و تبدیل به یک توان تغییر و تحول اجتماعی و اقتصادی شده است. جالب است که ضریب‌های توسعه‌یی در محله 15هزارنفری شکل گرفته و ارزش افزوده و رشد اقتصادی توسط مردم به وجود آمده است. یعنی سه معیار اصلی سازمان ملل اعم از فرصت‌های برابر با ایجاد اعتماد و گفت‌وگو، افزایش کارآمدی اقتصادی در محل از کسب‌وکار، شناخت از استفاده از دارایی‌های موجود و پایداری محله در برابر مشکلات بیرونی که مهم‌ترین مشخصه است در این پروژه شکل گرفته است.
او افزود: ما قصد داریم این تجربه را در سازمان ملل ثبت کنیم حتی اگر امکان داشته باشد جلسه ویژه‌یی دراین زمینه داشته باشیم. باید ترتیب و ترکیب راهکار را بدانیم این درشرایطی است که پروژه‌های زیادی داریم که به نام توانمندسازی و مشارکتی فقط کار نهادگرایی، اجتماعی یا اقتصادی انجام می‌دهند اما اصل کار این است که سه حوزه فوق با یکدیگر ادغام شوند، یکپارچه و همگرا باشند تا ویژگی‌های خاص این راهبرد خود را نشان دهد.
