مراجع رسمی بانک مرکزی (نتایج بررسی بودجه خانوار در مناطق شهری ایران) و مرکز آمار ایران (نتایج آمارگیری از هزینه و درآمد خانوارهای شهری) نسبت به تهیه و انتشار گزارشهای سالانه در زمینه بودجه، هزینه و درآمد خانوارهای شهری در ایران اقدام میکنند. یکی از مهمترین نتایج حاصله از این بررسیها، تعیین شاخصهای توزیع رفاه در میان مردم از قبیل ضریب جینی است. ضریب جینی که بیانگر توزیع درآمد در کشور بوده بین صفر تا یک در نوسان است. هر چه این ضریب به سمت صفر گرایش پیدا کند یعنی توزیع عادلانهتر درآمد در کشور وجود دارد و هر چه به سمت یک گرایش پیدا کند یعنی توزیع ثروت ناعادلانهتر است. بالا بودن این ضریب در یک کشور به عنوان شاخصی از بالا بودن اختلاف طبقاتی و نابرابری درآمدی در نظر گرفته میشود. علاوه بر این ضریب، نسبت درآمد (یا هزینه) بالاترین به پایینترین دهک یا دو دهک (چهار دهک) بالایی به دو دهک (چهار دهک) پایینی نیز میتوانند ملاک قرار گیرند. آخرین گزارشهای بانک مرکزی حاکی از افزایش ضریب جینی و مرکز آمار دلالت بر کاهش آن دارد. بانک مرکزی در تازهترین بررسیهای خود اعلام کرد که در سال 1392 با توجه به افزایش قابل
ملاحظه سطح عمومی قیمتها (نرخ تورم) و کاهش ارزش واقعی دستمزدها و پرداختهای انتقالی به خانوار، ضریب جینی در مقایسه با سال 1391 از رقم ۳۸۳صدم در سال به رقم ۳۹۴صدم افزایش یافته است. طبق گزارش مرکز آمار ضریب جینی از میزان 425صدم در سال 1384 به 364صدم در سال 1391 کاهش داشته است. علاوه بر ضریب جینی، دادههای مرکز آمار به کاهش مستمر و روزافزون نسبت هزینه مصرفی خانوار دهکهای بالایی (10، 20 و 40 درصدی) به پایینی در سالهای اخیر نیز اشاره دارد.
در دوره 92-1384 دادههای بودجه (هزینه مصرفی خانوار شهری) بانک مرکزی حاکی از این است که نسبت هزینه دهک بالایی (ثروتمندترین) به دهک پایینی (فقیرترین) با 6درصد کاهش از 14.4 به 13.6 برابر رسیده و در همین حال دادههای مرکز آمار نشان میدهد که این نسبت با 35درصد کاهش از 13.7 به 9 برابر تنزل یافته است. در این دوره نتایج نسبتا مشابهی از مقایسه تغییرات دو و چهار دهک بالایی به دو و چهار دهک پایینی مشاهده میشود. با وجود اینکه براساس دادههای بانک مرکزی هزینه خانوار شهری در دو و چهار دهک بالایی به نسبت به دو و چهار دهک پایینی به ترتیب 5 و 4درصد کاهش یافته، دادههای مرکز آمار حاکی از 28 و 21درصد کاهش است.
با استناد به دادههای بانک مرکزی و مرکز آمار ملاحظه میشود که در سال 1392 سهم هر یک از دهکها از کل هزینه خانوارهای شهری در هر یک از این دو مرجع تفاوتهای قابل ملاحظهیی با یکدیگر دارد. سهم دهک اول (کم درآمد) مرکز آمار 29درصد از بانک مرکزی بالاتر بوده که به تدریج کاهش یافته و برای دهکهای نهم و دهم به ترتیب منفی 3 و 15 میشود.
با مقایسه نسبت افزایش هزینههای خانوار شهری در دهکها، نتایج شگفتانگیزتری حاصل میشود. با شاخص افزایش کلی بهای کالاها و خدمات 4.42 برابری طی دوره 92-1384 دادههای هزینه خانوار بانک مرکزی از افزایش هزینه خانوار در دهکهای هزینهیی بین 4 تا 4.4 برابر گواهی دارد و در همین حال ارقام مرکز آمار دامنه بسیار وسیعتری از 3 تا 4.7 برابر افزایش را نشان میدهد. نکته قابل توجه در دادههای مرکز آمار ایران، بالاترین نسبت افزایش هزینه خانوار برای کم درآمدترین دهک به میزان 4.7 برابر است که به تدریج کاهش یافته و برای پردرآمدترین دهک به 3 برابر میرسد. به عبارت دیگر با وجود تغییرات پایین مصرف حقیقی (با تعدیل نرخ تورم) خانوار برای دهکهای پایینی، سه دهک بالایی پردرآمد در سال 1392 نسبت به سال 1384 بین 17تا 31کمتر هزینه (مصرف) کردهاند و به عبارتی به میزان بیشتری فقیرتر شدهاند. بررسی هزینه غذای خانوار شهری نیز نتایج کم و بیش مشابهی را به دست میدهد. آمارهای بانک مرکزی حاکی از کاهش کلی مصرف غذا اما تا حدی به نفع خانوارهای دهکهای بالایی پردرآمد است اما مرکز آمار خلاف این را اعلام میکند. طبق دادههای مرکز آمار کاهش مصرف غذا
از 19درصد برای دهک پایینی شروع شده و به 37درصد برای دهک بالایی میرسد.
در مجموع گزارشهای مرکز آمار بر بهبود قابل توجه و نسبتا مستمر وضعیت زندگی و معیشت فقرا نسبت به ثروتمندان در دوره 92-1384 گواهی داشته به نحوی که به طور کلی هر چه درآمد اقشار جامعه بالاتر بوده، وضعیت اقتصادی آنها بدتر شده و هر چه درآمد آنها پایینتر بوده، وضعیت اقتصادی آنها بهتر شده است.
قضاوت و بررسیهای عمیقتر در مورد مغایرتهای آماری فوقالذکر به عهده صاحبنظران و مردم گذاشته میشود اما ذکر این نکته ضروری و لازم است که آمارهایی از این قبیل مورد استفاده سازمانهای دولتی ذیربط قرار گرفته و در بسیاری موارد جهت دفاع از عملکرد دولتها به کار گرفته شده و از سوی دیگر توسط مراجع جهانی از قبیل سازمان ملل متحد و بانک جهانی برای تعیین شاخصهای سطح رفاه و توسعه انسانی ملاک قرار میگیرد. لذا دیده میشود که طبق گزارش سال 2013 توسعه انسانی سازمان ملل متحد، رتبه نابرابری درآمدی ایران از کشورهایی مانند امریکا، چین، مالزی، ترکیه، روسیه و قطر بهتر اعلام میشود. در هر صورت طبق هر دو مرجع رسمی، وضعیت اقتصادی 90درصد از خانوارهای ایرانی طی سالهای 1384 تا 1392 تنزل کرده که به طور قطع تاکنون به مراتب بدتر شده است. همچنین در سال شروع طرح هدفمندی، پرداخت یارانه نقدی بین
20 تا 50درصد هزینه پنج دهک پایینی خانوار شهری را پوشش میداد که هماکنون به سختی قادر به تامین 8 تا 18درصد هزینه خانوار آنهاست. لذا با توجه به رکود تورمی اخیر بیتردید وضعیت معیشت
دهکهای پایینی نامطلوبتر است.
* جمعیت هر جامعهیی به لحاظ درآمد یا هزینه به 10بخش تقسیمبندی شده که هریک از آنها را دهک مینامند. دهک اول نشاندهنده 10درصد از خانوارهایی است که کمترین هزینه سالانه را دارند بنابراین فقیرترین اقشار جامعه محسوب میشوند. در مقابل، دهک دهم 10درصد از خانوارهایی را نشان میدهد که بیشترین مبلغ را صرف هزینه سالانه خود کردهاند لذا مرفهترین اقشار جامعه هستند.
** با توجه به تفاوتهای اساسی بین دادههای دو مرجع مهم کشور، بحثهایی در این زمینه درگرفته است. مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی طی گزارشی ضمن اظهار عدم برتری مطلق در نحوه تهیه اطلاعات اعلام داشته که از نظر تعداد خانوار تحت پوشش، مرکز آمار از وضعیت مطلوبتری برخوردار بوده اما از نظر کیفیت اطلاعات پرسشنامهها و زمان و دفعات آمارگیری، روش کار بانک مرکزی بهتر است.