«همه درها به روی محصولات لبنی ایران بسته است.» این گزاره گوینده مشخصی ندارد اما به نظر می‌رسد که در میان فعالان صنایع لبنی، کم کم در حال تبدیل شدن به یک باور عمومی باشد. بازار شیر و محصولات لبنی در ایران آن قدر بد هست که داد تولید‌کننده‌ها و دامداران را درآورد، اما این محصولات در بازارهای صادراتی هم جایی ندارند. صادرات محصول مازاد می‌تواند معضل قیمت را در داخل حل کند. اما این صادرات میسر نیست چراکه نه قیمت این محصولات ایرانی قابل رقابت با قیمت‌های جهانی است و نه کیفیت آنها. از طرفی، اتحادیه اروپا نیز بعد از 30سال، محدودیت تولید خود را برداشت و «جنگ قیمتی» جدیدی در این بازار ایجاد کرد؛ جنگی که احتمالا ایران در آستانه میدان آن نابود می‌شود. قیمت شیرخشک ایرانی حدودا 4دلار در بازار جهانی است درحالی که قیمت این محصول به‌طور متوسط 2دلار است.
دبیر انجمن صنایع فرآورده‌های لبنی ایران می‌گوید که ایران در سال 93 حدود 642میلیون دلار محصولات لبنی صادر کرده و90درصد این محصولات در حالی به عراق صادر شده‌اند که این کشور نیز به زودی برای محصولات لبنی ایران تعرفه وضع خواهد کرد. لبنیات ایرانی گران تولید می‌شوند یا کیفیت‌شان مناسب نیست؟ چه عاملی مانع صادرات آنها شده است؟
تعیین قیمت شیر به عنوان ماده اولیه تمامی محصولات لبنی، مدتی است که در بورس اخبار است. دامداران می‌گویند که تولید شیر با قیمتی زیر قیمت 1440تومان مصوب دولت به عنوان قیمت خرید تضمینی به‌صرفه نیست. دولت هم صنایع لبنی را مجبور کرده که شیر را به همین قیمت از دامداران بخرند، اما صنایع می‌گویند که تنها در صورتی می‌توانند شیر را به این قیمت خریداری کنند که قیمت شیر برای مصرف‌کننده 16درصد گران شود. اما دولت به آنها مجوز چنین افزایش قیمتی را نداده است. رضا باکری، دبیر انجمن صنایع فرآورده‌های لبنی ایران می‌گوید که با شرایط جدید، تولید‌کننده‌های صنایع لبنی متحمل خسارتی 1200 میلیارد تومانی خواهند شد.
همه اینها در حالی است که به نظر می‌رسد بازار داخلی هم ظرفیت افزایش قیمت بیشتر محصولات لبنی را ندارد چرا که حتی با قیمت‌های فعلی هم سرانه مصرف شیر در میان ایرانیان، با حدود 70لیتر در سال، بسیار کمتر از میانگین قبلی خود آنهاست، چه برسد به میانگین 300لیتری کشورهای اسکاندیناوی. یکی از راه‌حل‌های حل معضل شیر مازاد در بازار داخلی، صادرات آن است. مقادیر موجود شیر مازاد در بازار کشور، طبق قوانین عرضه و تقاضا، موجب افت قیمت آن می‌شود و خارج کردن آن از بازار داخل به مدد صادرات، باعث افزایش قیمت آن خواهد شد. اما آیا شیر یا محصولات لبنی ایرانی قابلیت رقابت در بازارهای جهانی را دارند؟
بحران در بازار لبنیات جهانی
پیش از اینکه به توانمندی ایران در بازارهای جهانی پرداخت باید به شرایط کنونی این بازار توجه کرد. به گزارش «تعادل»، بازار لبنیات هم از این قاعده نه تنها مستثنا نیست بلکه در ماه‌های اخیر دست‌خوش تحولات مهمی نیز شده است. تحولاتی در سایه برداشته شدن محدودیت تولید اتحادیه اروپا. اتحادیه اروپا بعد از30 سال محدودیت تولید شیر را در میان کشورهای عضوش برداشت تا امکان افزایش تولید را فراهم کند. این محدودیت که برای بسیاری از کشورهای این منطقه دست‌وپاگیر بود حالا بازار را به‌شدت تحت تاثیر گذاشته است.
پیش‌بینی می‌شود با برداشته شدن این محدودیت‌ها، قیمت شیر تا سال 2017 بیشتر از 2درصد افت کند. بررسی‌های «تعادل» نشان می‌دهد که نه تنها قیمت شیر که قیمت ماست و پنیر هم در جنگ قیمتی درگیر خواهند شد، بعد از اینکه محدودیت‌های اتحادیه اروپا برداشته شود. 2ماه پیش که این محدودیت بعد از 30سال برداشته شد، این ترس آمد. به گفته بسیاری از کارشناسان، بحران بعدی در راه است.
از طرفی شاخص‌های جهانی هم نشان می‌دهد که قیمت شیرخشک در 5سال گذشته با نوسان همراه بوده اما روندی کاهشی داشته است. همین طور براساس آمار 12ماه گذشته نیز از ماه آوریل، ماهی که محدودیت اروپا برداشته شده، قیمت شیرخشک با شدت بیشتری در مقایسه با قبل رو به افول گذاشته است و در نهایت به 2327دلار در تن رسیده است. به عبارتی قیمت این محصول در بازار جهانی در یک هفته گذشته 0.1درصد کاهش داشته و به کیلویی حدود 2دلار رسیده است. همین روند کاهشی در قیمت شیر هم وجود داشته و به گزارش اتحادیه اروپا قیمت این محصول در امریکا و نیوزیلند، به عنوان تولیدکنندگان رقیب اتحادیه اروپا، رو به نزول گذاشته است.
همه راه‌ها به عراق ختم می‌شوند
آماری که رضا باکری از صادرات صنایع لبنی ارایه می‌کند، نشان می‌دهد که این بخش سهم چندان بزرگی از تولید داخل را به خودش اختصاص نداده است. به گفته باکری ایران در سال 93، حدود 406 هزار تن محصولات لبنی به ارزش 642میلیون دلار صادر کرده است که با توجه به حجم تولید 5.7 میلیون تنی شیر خامی که در اختیار کارخانجات فرآوری شیر قرار داشته، در مجموع 7درصد از شیر تولیدی کشور، صادر شده است. باکری می‌گوید که حدود 90درصد محصولات لبنی صادراتی، به عراق می‌روند و ایران به قدری در بازارهای این کشور نفوذ پیدا کرده که شرکت‌های ایرانی صادر‌کننده محصولات لبنی خودشان توزیع و پخش آن را در خاک این کشور انجام می‌دهند. اما گویا اوضاع در مقصدی با این همه مزایای تجاری هم چندان خوب نیست. «از 2هفته دیگر عراق برای واردات شیر از ایران تعرفه 15درصدی وضع می‌کند و این خودش مانع بزرگی برای صادرات محصولات لبنی به این کشور است.»
باکری را به صحبت‌های چند روز پیش حسین صفایی، مدیرعامل سازمان تعاون روستایی ارجاع می‌دهم. «تعادل» در گزارشی به سخنان عجیب مدیرعامل سازمان تعاون روستایی پرداخته بود. صفایی گفته بود که دولت شیر مازاد کشور را جمع‌آوری می‌کند، آن را به شیرخشک تبدیل می‌کند و برای صادرات این شیرخشک‌ها هم یارانه پرداخت می‌کند! باکری هم سخنان مدیرعامل سازمان تعاون روستایی را تایید می‌کند. «سازمان تعاون روستایی شیرخام را کیلویی 1440تومان می‌خرد و آن را به شیرخشک تبدیل می‌کند. هزینه تمام شده تولید هر کیلوگرم شیرخشک 11500تومان است، اما سازمان تعاون این شیرخشک‌ها را کیلویی 8000تومان به شرکت‌هایی که تعهد صادرات دارند، می‌فروشد و در واقع به آنها یارانه می‌دهد.» باکری ادامه می‌دهد: «میانگین قیمت جهانی شیرخشک، حدود 7000 هزار تومان به ازای هر کیلوگرم است. یعنی شیرخشک ایرانی حتی در این شرایط هم توان رقابت با شیرخشک تولید نیوزیلند یا استرالیا را ندارد. همین الان، حدود 25000تن شیرخشک در انبارهای شرکت‌های داخلی دپو شده که امکان فروش آنها وجود ندارد.»
تحریم‌ها و باکتری‌هایی که شیر را بی‌کیفیت کردند
باکری معتقد است که بی‌مشتری ماندن شیر ایران در بازارهای صادراتی دلایل متعددی دارد. آنچنانکه از میان صحبت‌های او در می‌یابم، در نظر او تحریم‌ها متهم ردیف اول این معضل هستند، اما نه مستقیما. او معتقد است که سازوکار عمل تحریم‌ها از طریق آسیب رساندن به کیفیت شیر بوده است. «به دلیل تحریم‌های بانکی ما نمی‌توانیم پول نهاده‌های دامی وارداتی را پرداخت کنیم. کشتی کنجاله و ذرت می‌آید و در هوای گرم جنوب، 4ماه پهلو می‌گیرد و در اثر گرما و باکتری‌ها از کیفیتش کاسته می‌شود. دامی که از این نهاده‌ها تغذیه می‌کند، شیر با کیفیتی تولید نخواهد کرد.» باکری معتقد است که در صورت رفع تحریم‌ها این معضل هم برطرف خواهد شد. با این حال به نظر می‌رسد قیمت مهم‌تر از تحریم‌ها باشد.
از یک فعال صنایع لبنی که نخواست نامش فاش شود هم پرسیدم که صادرات محصولات لبنی ایران با چه موانعی روبه‌روست؟ او معتقد است سنگ بزرگ پیش پای صادرات این محصولات نه قیمت غیر رقابتی آنها که کیفیت پایین آنهاست. با این حال، این فعال صنعتی می‌گوید که تولید شیر در ایران تقریبا 2برابر گران‌تر از تولید آن به قیمت متوسط جهانی است. این محاسبات با آمار باکری هم جور در می‌آید. «شیر تولید داخل کانت میکروبی بالایی دارد و آفلاتوکسین بالایی هم دارد. علاوه بر این حمل‌ونقل آن به صورت بهداشتی انجام نمی‌شود و میزان آنتی‌بیوتیک موجود در آن هم بالاست. همه این عوامل دست به دست هم داده‌اند تا شیر ایران برای بازارهای صادراتی جذابیت نداشته باشد.» این فعال صنعتی ادامه می‌دهد: «هنگامی که دام‌ها مبتلا به بیماری می‌شوند باید شیر آنها را از سیکل تولید خارج کرد. در مقابل این کار و ضرری که به دامدار می‌رسد دولت باید از او حمایت مالی کند اما به دلیل نبود این حمایت، بسیاری از دامداران شیرهای این‌چنینی را دور نمی‌ریزند.»
