تعادل
«اقتصاد مبتنی بر نفت فی‌نفسه بد نیست» این جمله را زنگنه، وزیر نفت می‌گوید. بیژن زنگنه عصر دوشنبه در برنامه زنده تلویزیونی اقتصاد ایران حضور یافت. وزیر نفت در این برنامه در تعریف اقتصاد بدون نفت توضیح می‌دهد که اگر با افت قیمت نفت اصلا نتوانیم کشور و امور جاری خودمان را اداره کنیم و زندگی دچار اختلال شود، بد است ولی اقتصاد مبتنی بر نفت بد نیست و اگر بنا بر نفت و صنایع وابسته و مشتق از نفت مثل پتروشیمی‌ها، پالایشگاه‌ها و خدمات مهندسی در نفت شود مسیر خوبی خواهد بود. به گزارش «تعادل» بیش از یک سده از ورود نفت به صحنه اقتصاد ایران می‌گذرد. در این دوره درآمد ارزی حاصل از فروش نفت زمینه مناسب برای 3 امر مهم و تاثیرگذار؛ واردات کالا و خدمات خارج از کشور، تامین بودجه دولت، تامین بودجه برای احداث زیربناها و تاسیسات نوین و صنعتی را فراهم آورده است. در این میان باید صنعت نفت و درآمدهای نفتی با اقتصاد کشور پیوند هم‌افزایی برقرار کرده و از سوی دیگر استفاده بروکراسی از رانت نفت در جهت گسترش خود همچنین ایجاد کندی و تاخیر در پروسه توسعه مهار شود. حال «تعادل» روند هزینه شدن درآمدهای نفتی از ابتدای کشف این طلای سیاه تاکنون
را بررسی کرده است.
دوره قبل از اکتشاف نفت
از سال‌های سده دوازدهم و سیزدهم شمسی همپای تحولاتی که در جهان به ویژه در اروپا رخ می‌داد در ایران هم تلاش‌های بسیاری صورت گرفت و بخش‌هایی از مالیات و خراج وصولی برای پایه‌گذاری ایران نوین اختصاص داده شد. اما ضعف منابع مالی در کنار ساختار به شدت مرتجع و مقاوم حاکمان جای چندان مناسبی برای توسعه و شتاب به این تلاش‌ها را باز نمی‌کرد. با اعطای نخستین امتیاز اکتشاف و استخراج نفت، طلیعه درآمدهای بیشتر و آسان‌تری پدیدارشد که دو جهت‌گیری متفاوت قبلی «تقویت دربار و حاکمان و مصارف توسعه‌یی» را به شدت تقویت کرد.
مصرف درآمدهای نفتی
از ابتدای کشف نفت تا سال 1327 جمعا حدود80میلیون دلار به خزانه دولت ایران واریز شد که از تفکیک موارد مصرف آن اطلاع دقیقی در دست نیست. اما ایجاد کارخانجات صنعت نساجی، صنایع غذایی، احداث راه‌ها و شوارع و ساخت مدارس و دانشگاه‌ها با استفاده از درآمدهای نفتی و مالیات‌های وصولی به ویژه با انضباط مالی و مالیاتی برقرار شده توسط میلسپو و شکل‌گیری وزارتخانه‌های صنعت و معارف و راه و بهداری و... در این دوره تا حدودی تحت تاثیر درآمدهای نفتی بوده است. در دوره 1328 تا 1357 برنامه‌های عمرانی پنج‌گانه درحال اجرایی شدن بود. در این دوره با وجود فراز و فرودها و نوسانات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی متعدد و متنوعی که در برداشته است، درآمد نفتی در مجموع بیشترین نقش و تاثیر مستقیم را بر توسعه اقتصادی و اجتماعی ایران داشته است. در این سال‌ها درآمد حاصل از صادرات نفت مجموعا 87/135میلیارد دلار درآمد عاید دولت ایران کرد که 6/50 میلیارد دلار آن در طرح‌های عمرانی و مابقی یعنی 27/85میلیارد در بودجه‌های جاری به مصرف رسیده است. در دوران پس از انقلاب از سال 1358 تاکنون علاوه بر دوران جنگ تحمیلی 5 برنامه توسعه اقتصادی - اجتماعی با برخورداری از
درآمدهای مالیاتی و صادرات نفت اجرا شده‌اند. 9975594میلیارد دلار درآمد این سال‌ها به طور خلاصه رشد اقتصادی متوسط سالانه 2/5درصد، آماده‌سازی زیرساخت‌ها برای جهش بزرگ، مناطق و بخش‌های توسعه یافته‌تر (ولی بعضا ناهمگون)، شکل‌گیری یک سرمایه اجتماعی قابل توجه، انبوه جمعیت جوان تحصیلکرده ولی با بهره‌وری پایین را ایجاد کرد.
تشکیل حساب ذخیره ارزی
هنگام طراحی برنامه سوم با اتکای به تجربیات گذشته ابتکار ایجاد حساب ذخیره برای دو هدف؛ جلوگیری از نوسانات درآمدهای دولت و ایجاد ذخیره ارزی برای پشتیبانی از طرح‌های توسعه‌یی در کشور ایجاد شد. این حساب از سال 1374 ایجاد و تا سال 1383 که صندوق توسعه ملی جایگزین آن شد، ادامه داشت. طی این مدت نحوه عمکرد آن به این شکل بود که مازاد درآمد ارزی حاصل از صادرات نفت نسبت به ارقام پیش‌بینی شده در بودجه‌های سنواتی به این حساب واریز می‌شد و هرگاه در طول سال درآمد ارزی کمتر از مقادیر پیش‌بینی شده وصول می‌شد به مقدار کسری از آن برداشت می‌شد و اغلب سال‌ها ضمن احکام قانون بودجه مصوب سالانه مبالغی از این حساب به مصارف خاص و خارج از سقف بودجه (و البته خارج از نحوه قانونی هزینه‌های دولتی) اختصاص می‌یافت. با تصویب هیات امنای حساب ذخیره ارزی مبالغ لازم به صورت وام و از طریق سیستم بانکی به متقاضیان اختصاص می‌یافت.
صندوق توسعه ملی
با توجه به عدم توفیق حساب ذخیره ارزی، پیشنهاد ایجاد صندوق همانند صندوق‌های مشابه برخی کشورهای دیگر به ویژه تولیدکنندگان نفت به مرحله تصویب و ابلاغ رسید. بدین صورت که هر ساله حداقل 20درصد) و با افزایش سالانه 3درصد (از عواید حاصل از صادرات نفت خام، میعانات گازی، گاز طبیعی و فرآورده‌های نفتی به صندوق توسعه ملی واریز شود. طبق ماده (84) قانون برنامه پنجم منابع حاصله صرفا می‌تواند به صورت وام یا سپرده‌گذاری آن هم صرفا ارزی پرداخت و دریافت شود. یک مشکل که از ابتدا در این مورد وجود داشته است آنکه صادرات فرآورده‌های نفتی درحالی که پالایشگاه‌ها نفت خام را باید به 95درصد نرخ بین‌المللی بخرند منطقا نمی‌تواند مشمول واریز به صندوق باشد. البته این صندوق هم در مواردی دچار مشکلات شبیه حساب ذخیره ارزی اما بسیار محدودتر شد. بخش‌هایی از این منابع با مجوز احکام قوانین بودجه تبدیل به ریال شده است. بخش‌هایی از این منابع با مجوز و احکام قانونی به مصارفی غیر از اهداف اولیه اختصاص یافته است.
نقاط ضعف و قوت خزانه دولت
از ابتدای ورود عایدات نفت به خزانه دولت ایران تاکنون ضمن نقش انکارناپذیر این درآمدها در توسعه اقتصادی و اجتماعی ایران نقاط قوت و ضعف وجود داشته است. احداث زیرساخت‌های لازم برای توسعه، احداث و شکل‌گیری بنیان‌های صنعتی و فناوری، تربیت نیروی انسانی لازم برای رشد اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی، شکل‌گیری بخشی از طبقه متوسط جامعه از این طریق کمک به بهبود و ارتقای سلامت و بهداشت عمومی، کمک به شکل‌گیری نیروی نظامی و انتظامی برای حفظ امنیت و تمامیت ارضی کشور از نقاط مثبت عایدات نفتی به خزانه دولت بوده است. همچنین می‌توان شکل‌گیری ساختار خلق پول پر قدرت از سوی بانک مرکزی و تورم ساختاری، هزینه‌کرد بیش از 60 درصد از درآمدهای نفتی در بودجه‌های جاری و هزینه‌یی دستگاه‌ها و گسترش بروکراسی حاکم، نوسانات و عدم ثبات در درآمدهای دولت در نتیجه ایجاد شوک‌های بزرگ و کوچک در نرخ برابری ارز در مقابل اسعار خارجی، ایجاد زمینه مساعد برای برخورداری برخی اقشار از رانت و بروز اغتشاش اقتصادی و عدم تعادل‌های اجتماعی از نقاط ضعف آن دانست.
در برنامه تلویزیونی دیروز وزیر نفت به موضوعاتی دیگر مانند عدم کاهش تولید شیل اویل، تعامل سازنده با دانشگاه‌ها، وضع نامناسب در عسلویه و ماهشهر برای سرمایه‌گذاران، افزایش ١٢٠میلیون مترمکعبی تولید روزانه گاز در سال گذشته اشاره کرد.
