یکی دیگر از ویژگی‌های اصلی منطقه مکران، دوری از مرکز کشور است. این مساله جغرافیایی که از طبیعت مناطق مرزی ناشی می‌شود، پیامدهای نامطلوبی را برای این مناطق به همراه دارد که مهم‌ترین آن، محرومیت شدید و حاشیه‌ای بودن این مناطق و قرار نگرفتن آنها در مسیر امواج توسعه کشور است
پیشینه توسعه به خصوص توسعه منطقه‌یی در دوران معاصر ایران را باید همچون دیگر کشورهای در حال توسعه در تکوین برنامه‌های توسعه ملی جستجو کرد. در پی انقلاب مشروطیت زمینه مساعد برای ایجاد حکومتی متمرکز فراهم شد. قدرت مرکزی با به کارگیری دیوان‌سالاری نوین به انتظام بخشی برمبنای نظام اداره جدید برمبنای انتصاب مسئولان مناطق کشور(استان‌ها)، توسط مرکز و تکیه بر سازمان‌های بخشی دست یازید و با افزایش تدریجی درآمدهای متمرکز نفتی و کاهش اتکا به جریان مازاد از مناطق به مرکز، این شیوه اداره کشور تحکیم و تقویت شد. نتیجه چنین رویکرد موجب شد که نهاد سیاستگذاری توسعه از سال 1316 با تشکیل شورای اقتصاد و از سال 1327 با تدوین و تصویب اولین قانون برنامه هفت ساله عمرانی کشور این نوع سیاستگذاری شکل مدون و رسمی به خود گرفت.
در خلال سال‌های اخیر به خصوص از اوایل دهه 50 شمسی، نفت و توسعه در پهنه سرزمین ایران پیوندی تنگاتنگی یافته‌اند و با افزایش قیمت آن طی این سال‌ها، این وابستگی تشدید شده است. به دلیل همین وابستگی، نوسانات قیمت نفت و رونق و رکود آن بر چگونگی روند توسعه ملی تاثیر گذاشته و توسعه کشور به شدت تحت تاثیر آن قرار گرفته است. این الگوی توسعه وابسته به درآمدهای نفتی علاوه بر عدم تناسب با واقعیات جامعه ایران، ظرفیتی کاذب و به دور از نیازها و توانایی‌های اجتماعی را باعث شد که بازتاب آن را به صورت رشد ناموزون سکونتگاه‌های انسانی و تمرکز فعالیت‌ها در مناطق مختلف کشور به ویژه کلانشهر تهران می‌توان مشاهده کرد، به طوری که توسعه دیگر مناطق نیز در پیوند و ارتباط با این مناطق مفهوم یافته است. روند فزاینده درآمدهای نفت که از اواسط دهه 50 آغاز شد. برای تامین منابع توسعه محدودیتی ایجاد نمی‌کرد، بنابراین ضرورتی برای جستجوی منابع جانشین احساس نمی‌شد. عدم امکان رقابت منابع منطقه‌یی با نفت، بسیاری از مناطق کشور را به بی‌توجهی و انزوا کشانید به‌طوری که با وجود هفت دهه برنامه‌ریزی در کشور و به‌رغم تلاش‌های فراوان برای رفع محرومیت از مناطق
دورافتاده هنوز عدم تعادل‌های بسیار شدیدی در پهنه کشور مشاهده شده و هنوز هم بسیاری از قابلیت‌ها و استعدادهای مناطق به‌رغم استعدادهای انکارناپذیر آنها، شناخته نشده است.
یکی از مناطق ایران که همواره در فرآیند برنامه‌ریزی چالش‌های ویژه‌یی را به دنبال داشته منطقه جنوب شرق ایران بوده است. سواحل مکران که جنوبی‌ترین حاشیه این منطقه به شمار می‌رود این امکان را دارد که با بهره‌گیری از پتانسیل دریای مکران (عمان)، موقعیت ژئوپلیتیکی و زیست بوم ویژه و دست نخورده منطقه، موتور محرکه توسعه سرمایه‌گذاری در نیمه شرقی و جنوب شرقی کشور شود. این منطقه در طول سده‌های اخیر از توسعه هماهنگ با کشور مغفول مانده است و برخی نگرش‌ها و کنش‌های بین‌المللی و ملی، واکنش‌های انزواگرایانه‌یی را همراه داشته است.
پس از انقلاب اسلامی و رویکردهای برابری، محرومیت‌زدایی و سازندگی به سیاست‌های توسعه‌یی، اقدامات مختلفی در این منطقه انجام شد که عمده این اقدامات پروژه‌های عمرانی در راستای تامین خدمات اولیه زیستی بوده است که شاید باتوجه به نیاز منطقه و صرفه‌های اقتصادی عملی دور از واقع نبوده است؛ لیکن با نگاه منطقه‌یی و فرامنطقه‌یی به توسعه در این منطقه، می‌توان به این نکته رسید که فراهم‌آوری سازوکارهای توسعه درون‌زا نیاز واقعی این منقطه است. به بیان بهتر تبدیل اقدامات عمرانی تامین خدمات اولیه به فرآیندی که بتواند هدف خود را توسعه انتخاب کرده و پتانسیل‌های منطقه‌یی را بشناسد و چرخه توسعه را با همین فرآیند تکرار کند از مواردی است که باید در نظام برنامه‌ریزی ملی و برنامه‌ریزی‌های منطقه‌یی لحاظ شود. این الزام زمانی پررنگ‌تر شد که مقام معظم رهبری در چندین مرتبه در بیانات خود به غفلت توسعه این سواحل در دوران گذشته و نیاز به توجه بیشتر در برنامه‌ریزی‌های آتی اشاره داشتند. ایشان در مرحله اول به امنیت منطقه که سنگ زیربنای هر توسعه‌یی است تاکید فرمودند و توسعه منطقه را مرهون حمایت‌های ملی و مشارکت‌های محلی عنوان کرده‌اند.
بعد از تاکیدات معظم‌له، سازمان‌ها و ارگان‌های مرتبط به اندازه میزان مداخله و توانایی سرمایه‌گذاری خود مطالعات یا اقداماتی را در منطقه شروع کرده‌اند. توجه داریم که این مطالعات و اقدامات همواره باید براساس برنامه‌های جامع و فرابخشی هماهنگ شود تا از تعدد، بخشی‌نگری و آشفتگی پرهیز شود. امور آمایش و توسعه منطقه‌یی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور بر آن بوده است تا با شناخت واقعیات موجود از نظام تصمیم‌گیری، توان سرمایه‌گذاری، ساختار نهادها، پتانسیل‌های منطقه، بستر اجتماعی و مسائل بین‌المللی بتواند راهبردهای حقیقی و عملیاتی توسعه بومی را ارایه کند. گزارش حاضر خلاصه‌یی از تلخیص مطالعات انجام شده در این زمینه است.
در این گزارش در مرحله اول الزامات توجه به منطقه مورد توجه قرار گرفته و اهمیت منطقه را از اسناد فرادست و کلان بلندمدت ملی استنتاج کرده‌ایم و در ادامه به موضوع سوابق تاریخی و اقتصاد جغرافیایی مکران پرداخته شده است. تعیین حدود نقش اقتصادی منطقه، جغرافیای تاریخی و نظام تقسیمات سیاسی آن، طرح‌های توسعه جدید در منطقه، گام‌های بعدی این مطالعات است. تحلیل کل مطالعات در دو بخش فراملی و ملی-منطقه‌یی تجزیه و تحلیل و نتیجه‌گیری شده است.
الزامات توجه به منطقه مکران
بیانات مقام معظم رهبری
رهبر معظم انقلاب اسلامی که تاکیدات فراوانی بر استفاده از ظرفیت‌های دریا در مسیر پیشرفت کشور دارند، در مقاطع مختلف بر اهمیت این منطقه تصریح کرده و سواحل عمان را به‌مثابه گنجی عظیم برای کشور دانستند. معظم‌له طی حداقل 9 سخنرانی در مقاطع مختلف از سال 1368 تا 1391 نسبت به اهمیت منطقه مکران و ضرورت رسیدگی مسئولان و تلاش برای توسعه و استفاده از ظرفیت منطقه بیانات مهمی ایراد فرمودند.
سند چشم‌انداز 20 ساله جمهوری اسلامی ایران
در سند چشم‌انداز 20 ساله کشور ابلاغی مقام معظم رهبری، ایران کشوری است توسعه‌یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه، با هویت اسلامی و انقلابی، الهام‌بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و موثر در روابط بین‌الملل.
طبق این سند در افق 20ساله ایران و مناطق آن باید توسعه‌یافته (متناسب با مقتضیات فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی خود)، برخوردار از دانش پیشرفته، امن، برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، تامین اجتماعی، فرصت‌های برابر، توزیع مناسب درآمد، به دور از فقر، بهره‌مند از محیط زیست مطلوب و... باشد.
سیاست‌های کلی نظام در دوره چشم‌انداز
در راستای همین چشم‌انداز و اینکه اهداف ذکر شده خردتر شده، قابلیت درک بیشتری برای تمامی نهادهای تصمیم‌ساز و برنامه‌ریز داشته باشد، سیاست‌های کلی نظام تدوین شده است. هر چند سند چشم‌انداز و سیاست‌های کلی نظام برای توسعه کل مناطق کشور تهیه شده و مستقیم به توسعه منطقه جنوب شرق و سواحل مکران اشاره نداشته است، اما می‌توان استنتاج کرد که برخی مواد آن می‌تواند راهبردهای مرتبط با توسعه منطقه مکران باشد. این موارد در امور مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، دفاعی، آمایش سرزمین و توسعه پایدار، سیاست‌های انرژی و حمل‌ونقل قابل پیگیری است.
معرفی منطقه مکران
هرچند در طول تاریخ مرز مشخصی به عنوان منطقه مکران تعیین نشده است، اما منطقه مکران، تمدن و تاثیرگذاری آن، استعداد، هنر و توسعه‌خواهی ساکنان آن، شرایط سخت زیستی آن، پایه‌های قومی و مسایل خاص فرهنگی-اقلیمی آن در حکومت‌های ایرانی مطرح بوده است. این منطقه از حاشیه دریا تا ارتفاعات بشاگرد در شمال‌غرب ادامه می‌یابد و پس از آن در امتداد گسل قصرقند (و کمی بالاتر گسل جنوب) تا رود سند به عنوان محدوده مکران و در برخی تقسیم‌بندی‌ها تحت عنوان مکران جنوبی شناخته می‌شود. این منطقه در طول کل تاریخ به عنوان مکران بوده است که در برخی حکومت‌ها تا مرز خراسان و کویر لوت در کرمان پیش رفته است.
مکران دارای محدوده مستقل اقتصادی بوده که با رونق اقتصادی خود مورد توجه حکومت‌های هند و ایران قرار داشته است. اهمیت آن نه از بابت خراج محصولات کشاورزی، بلکه از طریق مالیات‌های بازرگانی بوده و اهمیت تجارت و استفاده از راه‌های مکران برای سایر مناطق و راه‌های سایر آبادی‌ها برای ساکنان مکران، این منطقه را به باج‌گذاری ایران یا هند واداشته است.
از اواخر دوران قاجار و دوران پهلوی بنا به دلایل سیاسی و اداری تقسیمات کشوری دچار تحولات زیادی شد. امروزه محدوده اداری-سیاسی ویژه‌یی تحت عنوان مکران در نقشه‌ها و اسناد وجود ندارد؛ و آنچه باقی است صرفا در کتب تاریخی و فرهنگ بومی است. این درحالی است که در دوران طولانی علاوه بر منطقه، به دریای عمان نیز دریای مکران اطلاق می‌شد. در جغرافیای سیاسی محدوده مکران از شمال محدود است به سراوان و بمپور و از جنوب به بحر عمان و از مشرق به کلات و از مغرب به بشاگرد. قسمت اعظم این سرزمین در ساحل بحر عمان واقع شده است، دشت شنزاری است دارای چندین رود خشک، آب‌هایی که از دامنه کوهسار بم پشت جاری می‌شود به سمت جنوب رفته و تشکیل رودهای متعددی را می‌دهند. در تقسیمات کشوری سال 1316شمسی کل کشور به هشت استان تقسیم شد. در این سال استان هشتم شامل کرمان و مکران می‌شد.طبق مطالب بیان شده می‌توان محدوده مورد نظر (مکران) را از جنوب به دریای عمان مکران و از سمت مشرق تا رود سند دانست، مرز غربی منطقه تا کرانه‌های جاسک در ساحل و امتداد گسل میناب تا کوه‌های بشاگرد و انتهای چین‌خوردگی و از شمال غربی تا کوه‌های بشاگرد مرزبندی کرد.
بررسی اسناد فرادست توسعه منطقه
در سیاست‌های کلی نظام در دوره چشم‌انداز (بند 14)، تقویت امنیت و اقتدار ملی با تکیه بر رشد اقتصادی، مشارکت سیاسی و تعادل منطقه‌یی مورد توجه قرار گرفته است. در برنامه‌های اول تا پنجم توسعه کشور نیز همواره بر برقراری عدالت اجتماعی، تعادل و توازن منطقه‌یی و اصلاح ساختار فضایی توسعه کشور تاکید شده است. اصلی‌ترین راهبردهای توسعه منطقه در اسناد بالادست عبارتند از:
ضوابط ملی آمایش سرزمین مصوب 1383
توسعه و تجهیز گزیده‌یی از محورهای اصلی ارتباطی در کریدورهای حمل‌ونقل بین‌المللی شمالی-جنوبی و شرقی-غربی کشور به عنوان محورهای اولویت‌دار در توسعه
تمرکز بر ایجاد ظرفیت‌های فیزیکی و اجتماعی مورد نیاز توسعه در مناطق شرقی، جنوبی و مناطق کم‌جمعیت مرکزی کشور.
اسناد ملی توسعه استان‌ها
در استان کرمان به ترتیب فعالیت‌های صنعت، معدن، کشاورزی، گردشگری و خدمات برتر و در استان سیستان و بلوچستان به ترتیب فعالیت‌های بازرگانی (با تاکید بر بازرگانی خارجی)، ترانزیت، صنعت (با تاکید بر صنایع فرآوری مواد معدنی و نفت و گاز)، صید و پرورش آبزیان و کشاورزی، به عنوان محورها و محرک‌های اصلی توسعه منطقه جنوب شرق معرفی شده‌اند.
طرح کالبدی جنوب‌شرق کشور
این طرح که در ادامه طرح کالبدی ملی و در مقیاس بزرگ‌تر آن تهیه شده است، استان‌های سیستان و بلوچستان و کرمان را دربرمی‌گیرد. در این طرح پس از مطالعات وضع موجود به بررسی و تعیین راهبردهای جمعیت و اشتغال، زیرساخت‌ها، استفاده از استعدادهای منطقه و تعیین کاربری‌ها و ضوابط استفاده از آنها پرداخته شده است. اهم راهبردهای کلان توسعه طرح کالبدی جنوب شرق به شرح زیر است:
- اولویت تقویت بازرگانی خارجی، ترانزیت، حمل‌ونقل، گردشگری، شیلات، کشاورزی، تجاری، دامداری صنعتی، معدن، صنایع تبدیلی کشاورزی، صنایع شیلاتی، صنایع کانی غیرفلزی و صنایع صادراتی به عنوان فعالیت‌های محوری و محرک توسعه در استان
- افزایش سهم استان از اعتبارات دولتی ملی و استانی جهت توسعه تاسیسات زیربنایی برای آماده‌سازی توسعه فعالیت‌های تولیدی
- برنامه‌ریزی جامع جهت افزایش ترانزیت کالا روی کریدور بین‌المللی جنوب آسیا از طریق مرز میرجاوه...
- افزایش ترانزیت کالا از طریق بندر چابهار و مرز میلک به کشور افغانستان از طریق اعطای تسهیلات ویژه، ساده‌سازی مقررات و...
- برنامه‌ریزی در جهت تبدیل بندر چابهار به یک کانون توسعه قوی در گوشه جنوب‌شرقی کشور
- تقویت شبکه‌های ارتباطی میان جنوب استان با جنوب شرقی استان‌های کرمان و هرمزگان
- احداث مجتمع گردشگری تفتان.
طرح توسعه محور شرق
سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور به استناد مطالعات پایه آمایش سرزمین در سال 63، مطالعات توسعه محور شرق را انجام داد و در سال 64 به تصویب هیات دولت رساند. «طرح توسعه محور شرق» پس از 17سال تدوین شد و در سال 81 به پیشنهاد سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی این طرح در هیات دولت تصویب شد.
طرح توسعه محور شرق، مشتمل بر 18 ماده است که کریدور ترانزیتی شرق کشور ایران را از مبدأ ورودی بندر چابهار تا نقاط خروجی مرزهای شمالی کشور ترسیم می‌کند. این محور در طول 1840کیلومتری خود 3 استان شرقی کشور را درنوردیده است.
برخی از اهداف اصلی که در توسعه محور ترانزیتی چابهار موردنظر هستند، به شرح زیر است:
طرح ویژه توسعه و عمران مکران
در این طرح، منطقه مکران تنها شامل بخش شرقی استان هرمزگان بوده برای ارایه راهبردها و دستورالعمل‌های اجرایی ویژه برای توسعه منطقه تعریف شده بود. این طرح به صورت عمده در چهار بخش 1- طرح‌های فرادست و روش‌های برنامه‌ریزی 2- شناخت منطقه 3- تدوین الگوی توسعه منطقه 4- تدوین برنامه توسعه و پروژه‌های مورد نیاز به همراه ارایه ساز و کار اجرایی و تشکیلات مرتبط با طرح توسعه مطالعه شده است. فرایند بررسی در این مرحله در سه گام یا مرحله تدوین چشم‌انداز کلی توسعه، ارایه الگوی توسعه و نهایتا ارایه ساختار سازمان پیشنهادی مورد نظر قرار گرفته است.
در مرحله اول، برای تدوین چشم‌انداز مطلوب منطقه، چارچوب نظری مطالعات در قالب بررسی اصول راهبردی و مدل چشم‌اندازسازی ارگون بیان شده و برآیند حاصل از آن با چشم‌انداز طرح‌های فرادست مورد تدقیق قرار گرفته و نهایتا انتخاب سناریو برتر و اهداف نهایی طرح مشخص شده است.
روح اصلی این چشم‌انداز در سه آیتم اصلی، غلبه بر انزوای جغرافیایی منطقه و توسعه متعادل با پیرامون، بالفعل کردن پتانسیل‌های موجود در کرانه و پس‌کرانه منطقه (عوامل درونی)، بهره‌گیری از عوامل بیرونی توسعه در برقراری تعادل‌های ناحیه‌یی سواحل جنوب تعیین شد.
در بررسی نظام فعالیتی - توسعه صنعت شیلات، در نظام سکونتگاهی و جمعیتی - پراکنش متعادل و متوازن جمعیت و خدمات متناسب آن، در نظام شبکه و زیرساخت - ارتقا و گسترش شبکه حمل‌ونقل با توجه به پتانسیل‌های موجود و سرمایه‌گذاری مناسب در این بخش و در بخش زیست‌محیطی - کاهش آلودگی محیطی و حفظ اکوسیستم‌های حساس منطقه از اولویت‌های اساسی مدنظر در جهت ترسیم و ارایه الگوی توسعه مدنظر بوده است.
در مرحله دوم: علاوه بر شناسایی روابط متقابل، شناخت شکاف موجود و حرکت در جهت کاهش آن و سرعت حرکت و تغییر جایگاه در سلسله مراتبی ملی و بین‌المللی نیز مدنظر بوده است (برنامه‌های جاری و آتی منطقه). الگوی توسعه پیشنهادی از برآیند و تلفیق مزیت‌های بالقوه و بالفعل و در دو قالب کانون و محورهای توسعه ارایه شده است.
در مرحله سوم: سطح‌بندی کانون‌ها، محورهای توسعه و تنظیم روابط عملکردی سکونتگاه‌های منطقه از اهم مطالعات این مرحله بوده است. ساختار سازمان فضایی پیشنهادی در 5 نوع کانون توسعه و در قالب 19 سکونتگاه لحاظ شده است. سطح‌بندی کانون‌های پیشنهادی و مبنای 6 شاخصه که قابلیت و محدودیت را نمایان می‌کند، شکل گرفته است.
تحلیل ویژگی‌های عمده منطقه مکران
بزرگی و وسعت خیلی زیاد استان، فاصله طولانی این استان با مرکز، وجود بزرگ‌ترین بیابان‌های کشور و حتی جهان به عنوان حوزه حایل میان استان با دیگر نقاط کشور و نیز فقر و محرومیت گسترده از دیگر مشخصه‌های امروزی منطقه محسوب می‌شود. مجاورت و هم‌مرزی با مهم‌ترین مراکز جهانی تولید و تجارت مواد مخدر در کشور همسایه افغانستان از دیگر عوامل اهمیت یافتن این استان است. همچنین همسایگی این استان با بخش‌هایی از مناطق ناامن افغانستان و پاکستان به حساسیت آن افزوده است.
یکی دیگر از ویژگی‌های اصلی منطقه مکران، دوری از مرکز کشور است. این مساله جغرافیایی که از طبیعت مناطق مرزی ناشی می‌شود، پیامدهای نامطلوبی را برای این مناطق به همراه دارد که مهم‌ترین آن، محرومیت شدید و حاشیه‌یی بودن این مناطق و قرار نگرفتن آنها در مسیر امواج توسعه کشور است. در شکل‌گیری مسائل امنیتی و توسعه‌یی در سواحل مکران، گسسته‌یی وجود دارد که یکی از آنها، گسست این استان به لحاظ اقلیمی و جغرافیایی با دیگر مناطق کشور است. گستره جغرافیایی زیاد و شرایط نامناسب طبیعی، از جمله موارد تشدیدکننده روند توسعه‌نیافتگی منطقه است. سواحل مکران به لحاظ نزولات جوی ناچیز و داشتن آب و هوای صحرایی به عنوان منطقه‌یی خشک و نیمه‌خشک شناخته می‌شود. بالا بودن سهم روستانشینی استان نسبت به میانگین کشور، رشد بالای جمعیت، پایین بودن سطح و کیفیت سواد به‌ویژه برای زنان، توسعه‌نیافتگی بهداشت و زیربناهای تاسیساتی و ارتباطی، کمبود ارتباط متخصصان و نخبگان علمی بومی با مردم و نخبگان سایر مناطق، محدودیت وجود و دسترسی مراکز عمومی از برخی ویژگی‌های منطقه محسوب می‌شود. از ویژگی‌های اساسی جمعیت در سواحل مکران ترکیب قومی جمعیت است. هر یک از
افراد بلوچ خود را به طایفه و ایلی منتسب می‌دانند. در این منطقه به علت شرایط فرهنگی-اجتماعی میزان پذیرش و مقبولیت دستورها و فرمان‌های روسای قبایل بسیار قابل‌توجه است. باید توجه داشت که یکی از مهم‌ترین عواملی که امنیت یک کشور را مورد تهدید قرار می‌دهد وجود نابرابری‌های فضایی بین مناطق مختلف جغرافیایی آن کشور است. چنان که این نابرابری‌ها، به‌ویژه بین مناطق مرکزی و پیرامونی می‌تواند شکاف‌های سیاسی را عمیق‌تر کند و نارضایتی ناحیه‌یی را موجب شود. از طرف دیگر توسعه و حرکت به سوی آن به تقویت مبانی قدرت ملی و در نتیجه امنیت ملی در کشور می‌انجامد و امنیت ملی نیز، یکی از بسترهای مناسب جهت توسعه ملی را فراهم می‌‌آورد. واقعیت آن است که وابستگی به نفت به‌واقع برنامه‌ریزی را از توجه به مزیت‌های ویژه قلمروهای مختلف سرزمین دور کرده و تنها به درآمد ملی و تخصیص آن به مناطق مختلف در تامین نیاز عمرانی استان‌ها توجه داده است. رهایی از این دام نیازمند گسترش خدمات و امکانات زیربنایی توسط بخش دولتی و ایجاد زمینه‌های لازم برای مشارکت سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و برنامه‌ریزی برای کاهش آسیب‌های ناشی از این نوع سرمایه‌گذاری است. بررسی
زیرساخت‌های زیستی که کیفیت زیستی انسان را معین می‌کنند در منطقه مکران از اهمیت ویژه‌یی برخوردار است. فقدان این زیرساخت‌ها زیست جوامع انسانی را با بحران مواجه می‌کند و تقویت آن باعث ارتقای شرایط بازدهی انسان بوده و بقیه عناصر توسعه را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. در این منطقه با توجه به موقعیت آن، قابلیت ایجاد شبکه کامل و پیوست‌های از راه‌ها امکان‌پذیر است که تاکنون شکل نگرفته است. شبکه کامل و مطالعه شده‌یی از حمل‌ونقل دریایی، هوایی و زمینی (راه‌آهن و جاده) می‌تواند کمک شایانی به نقش‌آفرینی ترانزیتی منطقه با داخل و خارج از کشور داشته باشد. تاسیسات برق‌رسانی شامل نیروگاه‌ها و خطوط انتقال از دیگر موارد زیرساخت‌های عمرانی محسوب می‌شود. مکران استعداد تامین برق از انرژی‌های باد، خورشید، دریا و سوخت را دارد که امروزه تاسیسات، تکنولوژی و انگیزه احداث سه مورد اول وجود ندارد. آب‌شیرین یا حداقل آبی که نیاز ساکنان، تاسیسات صنعتی، تجهیزات مورد نیاز گردشگری و موارد دیگر سرمایه‌گذاری را داشته باشد در منطقه موجود نیست. با توجه به نزدیکی معادن گاز و نفت در مکران نه تنها گسترش شبکه سوخت به عنوان زیربناهای سرمایه‌گذاری سایر
بخش‌ها مطرح است، بلکه استفاده از این منابع به عنوان یکی از بخش‌های توسعه اهمیتی دیگر دارد که در طرح‌های فرادست ملی و توسعه شرق کشور به حد زیادی به آن پرداخته شده است. به‌علاوه سرمایه‌گذاری‌های محرک و کلان علاوه بر تبلیغات و جاذبه‌ها و زیربناهای زیستی و عمرانی همواره نیازمند یک‌سری عناصر پایه‌یی است که می‌توان آنها را زیرساخت‌های سرمایه‌گذاری نامید. شبکه‌های اطلاعاتی و دسترسی به اینگونه ارتباطات، زیرساخت‌های مالی اعم از شبکه‌های بانکی و قوانین ویژه تسهیل اینگونه خدمات به ویژه در سطح بین‌المللی و شبکه امنیت سرمایه‌گذاری از مهم‌ترین وجوه زیرساخت‌های سرمایه‌گذاری هستند.
پتانسیل‌ها و جایگاه مکران
موقعیت و ویژگی‌های جغرافیایی یکی از مهم‌ترین شاخص‌های قدرت‌بخشی مناطق است. سواح مکران در جنوب خاوری ایران، به دلیل موقعیت و ویژگی‌های استراتژیک آن از اهمیت زیادی برخوردار است، به‌طوری که این سواحل دارای قابلیت‌ها و توانمندی‌های ژئوپلیتیکی، ژئواستراتژیک و ژئواکونومیکی مهمی است. لیکن در دهه‌های اخیر به دلیل تمرکز بیشتر بر بنادر و سواحل خلیج فارس از این قابلیت‌ها استفاده نشده است. حال آنکه توسعه آینده کشور و به ویژه در نیمه شرقی تا حد زیادی به موقعیت‌های جغرافیایی و ساحلی دریای عمان وابسته است. این امر منوط به طراحی و برنامه‌ریزی سیاست‌های کارآمد و بهره‌گیری بهینه از کارکردهای منطقه است. کشور ایران با قرار گرفتن در جنوب غربی آسیا، دارای یک موقعیت ممتاز استراتژیک برای تامین انرژی دیگر کشورها، به‌طور شاخصی در کانون توجه جهانی قرار گرفته و نقش ویژه‌یی به ظرفیت موجود ایران جهت تامین انرژی کشورهای مختلف بخشیده است. در واقع ایران به دلیل برخورداری از منابع فراوان نفت و گاز، نزدیکی جغرافیایی به دریاهای آزاد و تنگه استراتژیک هرمز، سواحل مناسب برای تاسیس بندر و ترمینال‌های نفتی و... دارای جایگاه انحصاری در تامین نفت و
به ویژه گاز برای کشورهای آسیایی در مقایسه با دیگر کشورهای رقیب یعنی ترکمنستان، قطر و روسیه است.
پتانسیل‌های فراملی
وجود ثبات سیاسی، اقتصادی و اداری در کشورهای همسایه یکی دیگر از عوامل موثر در توسعه مناطق مرزی محسوب می‌شود. برای تامین امنیت مناطق مرزی و توسعه این مناطق ضرورت دارد که حکومت‌های هر یک از کشورهای همسایه اعمال حاکمیت قوی در قلمرو سرزمینی خود داشته باشند. استعدادهای فراملی این منطقه در کسب و تقویت نقشه‌یی ملی شامل 4مورد همکاری اقتصادی ایران و هند، همکاری‌های ایران و پاکستان، همکاری‌های ایران و عمان و توسعه خط لوله صلح است.
عوامل ملی و منطقه‌ای
این موارد ازجمله مواردی است که باتوجه به استعدادهای منطقه و با سرمایه‌گذاری‌ها و نهادسازی‌های ابتدایی توسط دولت یا سرمایه‌گذاران بزرگ بیرونی انجام شده و در ادامه باید با آماده‌سازی منطقه‌یی به سمت توسعه درون‌زا دگردیسی داشته باشد. در برخی از این موارد پیشنهادی استعدادهای درونی و آماده‌سازی منطقه‌یی پررنگ بوده و در برخی موارد میزان سرمایه‌گذاری ابتدایی بیرونی پیش‌شرط توسعه است.
ذکر موارد متعدد به معنای اجرایی کردن تمامی راهبردها نیست، بلکه باید با مشورت کارگروه‌های تخصصی به سازوکار عملیاتی راهبردها اندیشید، میزان سرمایه‌گذاری و بازگشت سرمایه و سوددهی هر یک را سنجید، ارزیابی اثرات زیست‌محیطی و اجتماعی هر یک را مشخص کرد و در نهایت اقدام به بسترسازی و سرمایه‌گذاری در هر یک از موارد راهبردی را آغاز کرد.
محورهای سیاستگذاری عملیاتی
- نقش مبادلاتی، ارتباطی - ترانزیتی
- احداث و تجهیز بنادر تخصصی
- صنایع مرتبط با صادرات و واردات
- توسعه توسط سرمایه‌گذاری در نفت و گاز
- ایجاد و توسعه زنجیره‌ها و خوشه‌های صنایع گازی
- استفاده از انرژی‌های تجدیدشونده
- نقش توریستی و گردشگری خاص با توجه به بکربودن و ویژگی‌های نادر و منحصربه‌فرد منطقه
- قطب درمانی برای خدمات داخلی و کشورهای همجوار و گردشگری درمانی در صورت امکان
- توسعه کشاورزی در زمینه محصولات خاص، بومی و خارج از فصل و توسعه شیلات
- پرورش موجودات زیست محیطی با ارزش
- احیای پرورش شتر
- صنایع‌دستی و توسعه آن (مطالعات روی کیفیت و گسترش آن در داخل و خارج) و خوشه‌ها و احیای صنایع و هنرهای تاریخی
- بهره‌برداری از معادن و راه‌اندازی صنایع با مزیت در منطقه
- توسعه صنایع تبدیلی و بسته‌بندی در زمینه تمام محصولات (برای واردات و صادرات) و تاسیسات وابسته و انبارها و تسهیل‌ساز و کارهای مبادلاتی
راهبردها
- راهبردهای مدیریتی - قانونی (در سطح ملی)
- برنامه‌ریزی نقشه راه جامع، مشخص و دربرگیرنده منافع منطقه و ملی برای توسعه منطقه با ذکر وظایف تمام نهادها توسط سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور.
- اعمال سیاست‌های تعاملی پایدار با کشورهای منطقه و تحکیم روابط سیاسی - بازرگانی و ارتقای روابط منطقه با کشورهای همجوار
- حمایت دولت از سرمایه‌گذاران محلی داخلی و خارجی در منطقه و سرمایه‌گذاری مستقیم در صنایع و خدمات هزینه‌بر و با ریسک سرمایه‌گذاری بالا.
- تدوین قوانین جامع و مدون با قابلیت اجرایی مشخص در زمینه تسهیلات مالی و زیربنایی برای سرمایه‌گذاران با رویکرد تسهیل در امور و قوانین اجرایی.
- تدوین تسهیلات مالی باتوجه به اعتقادات مردم منطقه برای تشویق سرمایه‌گذاران بومی.
- ارایه تامین و تضمین مالی و امنیتی دولت برای سرمایه‌گذاران.
- تدوین طرح‌های مسکن ایمن و بومی برای ساکنان و ارایه سیاست‌های تسهیلاتی و الزامات ساختمانی برای اجراکنندگان مسکن ایمن و بومی.
- تقویت نظام بانکداری در منطقه با اعمال طرح‌های ویژه.
- ارایه مجوز برای سرمایه‌های بین‌المللی و کشورهای همجوار با رعایت منافع ملی.
- توسعه منطقه چابهار به عنوان منطقه آزاد و جاسک به عنوان منطقه ویژه در کشور.
راهبردهای فضایی - زیرساختی
- تعیین نواحی ساحلی، پس‌کرانه‌ها و سکانس‌های مختلف برای ارایه محرک‌ها و نقش‌های مختلف توسعه هر یک از این نواحی.
- طراحی و اجرایی کردن شبکه همکار بنادر در طول سواحل مکران برای پذیرش نقش‌های متفاوت توسعه.
- تامین زیرساخت‌های آبی، برقی، گازی برای بهبود شرایط زیست و سرمایه‌گذاری.
- ارتقای سطح زیرساخت‌های ارتباطات هوایی و دریایی و گمرکی.
- اتمام طرح‌های مطالعاتی و عملیاتی کردن طرح‌های ارتباطات جاده‌یی و راه‌آهن.
- بهره‌گیری از ظرفیت بالای زیرساخت‌های پیشرفته تجهیزات ارتباطاتی و مخابراتی موجود در اقیانوس و دریای عمان و خلیج فارس و کشورهای حاشیه آنها.
- الزام و ارایه تسهیلات مالی و قانونی برای تامین‌کنندگان تسهیلات و تجهیزات اقامتی و رفاهی، بهداشتی، خدماتی و تفریحی، توسط بخش خصوصی یا مدیریت شهری.
- توسعه نفت و گاز و بهره‌گیری از خطوط انتقال سوخت.
راهبردهای اجتماعی - مشارکتی
- ارج‌نهادن و ارتقای ارزش‌های قومی و بالا بودن سطح مشارکت درون‌گروهی در جهت همگرایی ملی و استفاده از نفوذ رهبران محلی در جهت مشارکت توسعه درون‌زا.
- کاهش آستانه‌های تحریک‌پذیری با کاهش محرک‌های سیاسی و دینی.
- ترویج آموزش عمومی با رسانه ملی و بومی و توانمندسازی آموزش ابتدایی.
- ارتقای سطح آموزش تخصصی با ارایه ضوابط مالی و پژوهشی ویژه.
- تقویت مراکز آموزش عالی و علوم دریایی با ارایه تسهیلات و تدوین قوانین ویژه برای دانشجویان و گسترش صنایع وابسته به کشتی‌سازی و علوم دریایی.
- حفظ و توسعه هنرهای بومی و تاریخی و تسهیل سازوکارهای تولیدات بیشتر این هنرها.
- توسعه صنایع بزرگ و کوچک از طریق معادن و خوشه‌های مرتبط و گسترش صنایع‌دستی.
- توسعه بازارچه‌های مرزی.
راهبردهای زیست محیطی و گردشگری
- استفاده از انرژی‌های تجدیدشونده.
- سرمایه‌گذاری اقتصادی در جهت پرورش گونه‌های زیستی و گیاهی مناسب منطقه.
- استفاده از قابلیت‌های ارتفاعات تفتان، بزمان، بشاگرد و تالاب جازموریان و غارهای طبیعی، جنگل‌های حرا و مانگرو و خورها و گل‌فشان‌ها در منطقه برای توسعه اکوتوریسم.
- اعمال ضوابط و قوانین زیست محیطی برای آلاینده‌های محیط زیست دریایی (آلودگی آب‌ها براثر عبور نفتکش‌ها، تخلیه زباله و مواد زائد، ساخت‌وسازها، فاضلاب شهری و صنعتی و تدوین سیاست‌های مالیاتی و جرایم سنگین برای خاطیان.
- نظارت کامل برای بهره‌برداری صحیح از منابع آب.
- گسترش شیلات و به‌خصوص تولید میگو با رعایت کامل مسائل زیست محیط.
منبع: نشریه برنامه
