رتبه ایران در شاخص‌های «فناوری» و «نوآوری»

گروه صنعت و معدن

بازوی پژوهشی مجلس شورای اسلامی در گزارشی تحلیلی وضعیت ایران در حوزه‌های «فناوری» و «نوآوری» را «نامطلوب» اعلام کرد.

گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس که به نتایج تحقیقات موسسات مطالعات اقتصاد جهانی مستند است، از تنزل رتبه ایران در «شاخص جهانی نوآوری» به 120 در سال 2014 خبر می‌دهد.

براساس این گزارش، در «شاخص جهانی نوآوری» (GII) کشورمان در سال 2014 در میان 143 کشور، رتبه 120 را کسب کرده است. آنچه از مطالعه گزارش‌های پیشین شاخص جهانی نوآوری طی سال‌های 2011 تا 2014 به دست می‌آید، نشان می‌دهد که ایران نه تنها نتوانسته جایگاه خود را حفظ یا بهبود بخشد، بلکه از رتبه 95 در سال 2011 به رتبه 120 در سال 2014 نزول کرده است. شاخص جهانی نوآوری از ترکیب 21 متغیر اصلی تشکیل شده است که کشورمان در متغیرهای آموزش عالی، تحقیق و توسعه، خلق دانش و زیرساخت عمومی از وضعیت بهتری نسبت به سایر متغیرها برخوردار است، در عوض در متغیرهای محیط سیاسی، تجارت و رقابت، انتشار دانش، آثار دانش کمترین امتیاز را در بین سایر متغیرها کسب کرده است. به‌عبارت دیگر، کشورمان در ارکان ورودی خصوصا در متغیر اصلی بخش آموزش عالی از جایگاه نسبتا خوبی برخوردار است اما در ارکان خروجی وضعیت مطلوبی ندارد. شاخص ترکیبی دیگری که مورد بررسی قرار می‌گیرد، شاخص دستیابی به فناوری است، این شاخص شامل ایجاد فناوری جدید، انتشار نوآوری‌های جدید، انتشار نوآوری‌های قدیمی و مهارت‌های انسانی است. در سال 2010 کشورمان با کسب امتیاز 26/0 در میان 78کشور رتبه 40 را به‌خود اختصاص داده و در گروه کشورهای متوسط قرار گرفته است.

مطالعه شاخص‌های ترکیبی نشان می‌دهد که ایران در شاخص‌های مربوط به نوآوری، جایگاه مطلوبی به‌خود اختصاص نداده و این امر توجه بیشتر سیاستگذاران برای بهبود شرایط لازم در نوآوری را ایجاب می‌کند، در غیر این‌صورت نمی‌توان انتظار داشت یافته‌های علمی و نتایج تحقیقات به نوآوری و خلق ثروت برای اجتماع منتهی شود.

گزارش مرکز پژوهش‌ها همچنین حاکی است که براساس آخرین گزارش منتشر شده در سال 2010، ایران در شاخص «دستیابی به فناوری» (TAI) با کسب امتیاز 26/0 جزو کشورهای «متوسط» قرار گرفته است.

براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، طبق سند چشم‌انداز 1404، ایران باید به رتبه اول فناوری در منطقه دست یابد، اما شاخص‌های بررسی شده نشان می‌دهند که وضعیت ایران در حوزه فناوری و نوآوری چندان مطلوب نیست و مسیری طولانی تا رسیدن به این هدف پیش روی کشور است.

شاخص جهانی نوآوری

به گزارش بازوی پژوهشی مجلس شاخص جهانی نوآوری با همکاری سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO)، موسسه مطالعات اقتصاد جهانی (INSEAD) و از سال 2013 با همکاری دانشگاه کرنل امریکا بررسی و اندازه‌گیری می‌شود. این شاخص مشتمل بر 81 متغیر فرعی است که به دو زیرشاخص اصلی، ورودی نوآوری و خروجی نوآوری تقسیم می‌شود. ارکان ورودی نوآوری شامل پنج متغیر ورودی است که عبارتند از: 1.نهادها، 2.سرمایه انسانی و پژوهشی، 3.زیرساخت، 4.پیچیدگی بازار، 5.پیچیدگی کسب‌وکار، که هر یک امتیازی بین صفر تا 100 می‌تواند بگیرد. متغیرهای خروجی نوآوری نیز شامل متغیرهای خروجی‌های دانش و فناوری و خروجی‌های خلاقانه است.

براساس این گزارش، در نمودار یک، کشورهای جهان برحسب امتیاز شاخص جهانی نوآوری و تولید ناخالص داخلی برحسب برابر قدرت خرید، به سه گروه تقسیم می‌شوند که عبارتند از: کشورهای پیشرو، کشورهای یادگیرنده، کشورهایی با عملکرد پایین نسبت به تولید ناخالص داخلی. براساس محاسبات صورت گرفته جمهوری اسلامی ایران به همراه اکثر کشورهای منطقه در دسته کشورهای با عملکرد پایین نسبت به تولید ناخالص داخلی قرار گرفته است. کشورهایی که با دایره‌های سفید رنگ مشخص شده‌اند به عنوان نوآوران کارآ شناخته می‌شوند. این دسته از کشورها دارای نسبت کارآیی نوآوری برابر و بالاتر از 74/0 دارند برای نمونه می‌توان به کشورهای امریکا، انگلیس، فرانسه و... اشاره کرد. کشورهایی که با دایره‌های توپر در نمودار یک مشخص شده‌اند دارای نسبت کارآیی کمتر از 74/0 هستند. کشورهای ایران، قزاقستان و... ازجمله این کشورها به‌حساب می‌آیند.

در رتبه‌بندی سال 2014، سوییس برای چهارمین سال متوالی رتبه اول را در شاخص جهانی نوآوری از آن خود کرده است.

در جدول 1 امتیاز ایران در ارکان و متغیرهای مختلف شاخص جهانی نوآوری ارایه شده است. همانطور که مشاهده می‌شود ایران در متغیر پیچیدگی کسب و کار پایین‌ترین امتیاز و در رکن نهادها بالاترین امتیاز را کسب کرده است.

طبق گزارش سال 2014 شاخص جهانی نوآوری، کشور ایران در متغیرهای آموزش عالی (10)، تحقیق و توسعه (55)، خلق دانش (40) و زیرساخت عمومی (41) از وضعیت بهتری نسبت به سایر متغیرها برخوردار است. همچنین در چهار متغیر، محیط سیاسی (140)، تجارت و رقابت (136)، انتشار دانش (139)، آثار دانش (136) کشورمان کمترین امتیاز را کسب کرده است. بررسی گزارش‌های شاخص جهانی نوآوری از سال 2011 تا 2014 نیز نشان می‌دهد که امتیاز ایران در این شاخص به‌طور پیوسته کاهش یافته است. به‌طوری که در سال‌های 2011، 2013 و 2014 رتبه 17 و در سال 2012 رتبه 16 در بین کشورهای منطقه را به‌خود اختصاص داده است. این در حالی است که براساس سند چشم‌انداز (1404)، ایران باید تا سال 1404 در جایگاه اول علمی و فناوری منطقه قرار بگیرد. در نمودار 3 روند تغییر امتیاز و رتبه ایران در شاخص جهانی نوآوری از سال 2011 تا سال 2014 در بین کشورهای منطقه نشان داده شده است.

براساس این گزارش، امتیاز شاخص جهانی نوآوری و به‌تبع آن رتبه جهانی ایران هر سال نسبت به سال قبل افت داشته است. همچنین، در دو سال متوالی 2012 و 2013 امتیاز شاخص جهانی نوآوری ایران بدون تغییر و برابر با 3/27 بوده است. اما در سال 2013 ایران رتبه 113 جهانی را به دست آورده، در حالی که در سال 2012 رتبه 104 را کسب کرده است، این تغییرات نشان می‌دهند که سایر کشورها توانسته‌اند امتیاز خود را ارتقا دهند و این مساله توجه بیشتر سیاستگذاری کشور ما را برای برنامه‌ریزی در جهت بهبود مستمر وضعیت موجود می‌طلبد.

عامل انسانی محرک اصلی نوآوری

گزارش‌هایی که هر ساله درباره شاخص جهانی نوآوری منتشر می‌شوند روی یک عامل خاص تاکید می‌کنند. برای نمونه در سال 2012 بر عامل ارتباطات نوآوری، در سال 2013 بر عامل پیشران ملی نوآوری و در سال 2014 بر عامل انسانی تاکید شده است. در گزارش سال 2014، نکات قابل توجهی در مورد عامل انسانی ارایه شده است:

هرچه درصد جمعیتی که تحصیلات دانشگاهی خود را به اتمام رسانیده‌اند بیشتر باشد آن منطقه توسعه‌یافته‌تر است.

شمار بیشتری از افراد در مقطع تحصیلات تکمیلی ثبت‌نام می‌کنند.

ثبت‌نام در مقطع تحصیلات تکمیلی نیز در مناطق ثروتمندتر نسبت به مناطق فقیرتر بیشتر اتفاق می‌افتد.

در مناطقی که تعداد بیشتری تحصیلکرده‌های دانشگاهی و نیز بیشترین نرخ ثبت‌نام در مقاطع دانشگاهی وجود دارند، نسبت تعداد محققان به کل جمعیت نیز بیشتر است.

اقتصادها دنباله‌رو اقتصادهایی هستند که به انتقال فناوری وابسته‌اند تا اقتصادهای مبتنی بر تحقیق و توسعه.

جابه‌جایی افراد دارای مهارت‌های بالا چه دانشجویان و چه متخصصان باتجربه از اهمیت زیادی برای نوآوری برخوردار است.

نظام‌های اقتصادی که در سطوح پایین توسعه قرار دارند در یک چرخه معیوب محصورند، بدین معنا که در این اقتصادها شرایطی فراهم نمی‌شود که جوانان انگیزه کافی برای کسب تحصیلات بالاتر کسب کنند و بدون برخورداری از افراد ماهر نیز نظام‌های اقتصادی رشد نخواهند کرد.

شاخص دستیابی به فناوری (TAI)

گزارش مرکز پژوهش‌ها حاکی است، شاخص دستیابی به فناوری که توسط سازمان ملل متحد معرفی شده یک شاخص ترکیبی است که سطح پیشرفت فناورانه کشورها را منعکس می‌کند. براساس این شاخص کشورها به چهار دسته تقسیم می‌شوند:

کشورهای پیشرو (5/0<TAI) مانند فنلاند، امریکا، سوئد و ژاپن که در لبه نوآوری فناورانه قرار دارند.

کشورهای دارای امکانات بالقوه

(0/49-35/0<TAI) کشورهایی که سرمایه‌گذاری‌های زیادی در زمینه منابع انسانی انجام داده و از این حیث با کشورهای گروه اول رقابت می‌کنند.

کشورهای متوسط (34/0-20/0=TAI)؛ کشورهای در حال توسعه با مهارت‌های انسانی سطح بالا مانند برزیل، چین، هند، اندونزی، آفریقای جنوبی و ایران که اغلب صنایع مبتنی‌بر فناوری‌های پیشرفته مهمی در اختیار دارند، اما انتشار اختراعات قدیمی در آنها کند و ناقص است.

کشورهای ضعیف (20/0>TAI) که انتشار فناوری و ایجاد مهارت‌ها در این کشورها بسیار محدود است و بخش زیادی از مردم از مزایای انتشار فناوری‌های قدیمی برخوردار نیستند.

طبق آخرین آمارهای موجود، ایران در سال 2010 با کسب امتیاز 26/0 در شاخص دستیابی به فناوری، به عنوان کشور متوسط معرفی شده است.

مشاهده صفحات روزنامه