گروه کلان محمدامین صالحی
بانک جهانی در تازهترین گزارش خود درخصوص وضعیت اقتصادی ایران، با مورد توجه قرار دادن طرح هدفمندی یارانهها به بررسی شاخصهای مختلف اقتصادی پرداخته است.
این نهاد در گزارش خود، افزایش کسری بودجه و رشد تورم را از آثار منفی اجرای طرح هدفمندی یارانهها دانسته و علت آن را در پرداخت نقدی و غیرمشروط پول نقد به تمام آحاد جامعه به جای اختصاص دادن یارانههای عمومی عنوان کرده است. این گزارش در ادامه افزوده است که اما پسانداز مالی حاصل از طرح هدفمندی یارانهها کمتر از آن میزانی بود که پیشبینی شده بود، در نتیجه دولت به اجبار استقراض از بانک مرکزی را افزایش داده که همین مساله به رشد و افزایش قابل ملاحظه کسری بودجه و رشد نرخ تورم کمک کرده است.
یکی دیگر از شاخصهای مورد بررسی در این گزارش، شاخص جینی یا ضریب جینی بوده که با مبنا قرار دادن طرح هدفمندی یارانهها، اعلام کرده است که با اجرای این طرح، شکاف طبقاتی کاهش یافته است. بنابراین بر اساس برآوردهای بانک جهانی، ضریب جینی در ایران بعد از اجرای هدفمندی یارانهها تا حدودی سیر نزولی را تجربه کرده است. شاخص جینی یا ضریب جینی، شاخصی اقتصادی برای محاسبه توزیع ثروت در میان مردم است. بالا بودن این ضریب در یک کشور معمولا به عنوان شاخصی از بالا بودن اختلاف طبقاتی و نابرابری درآمدی در این کشور در نظر گرفته میشود. شاخص جینی معمولا به صورت درصد بیان میشود. عدد صفر نشاندهنده برابری کامل (انطباق منحنی لورنز با خط ۴۵ درجه) است و بالا رفتن این عدد به معنای نابرابری بیشتر است. برای محاسبه صحیح، لازم است که ارزش هیچ کالایی منفی در نظر گرفته نشود. در نتیجه اگر شاخص جینی برای توصیف اختلاف درآمد خانوارها استفاده میشود، هیچ خانواری نباید درآمد منفی داشته باشد.
اعلام آمار کاهش شکاف طبقاتی و ضریب جینی از سوی بانک جهانی، نهادهای مشابه و نیز نهادهای آماری داخل کشور همانند مرکز آمار ایران، همواره این سوال را در بین کارشناسان مطرح کرده که با وجود مشکلات متعدد اقتصادی نظیر وجود رکود تورمی، فضای آشفته کسب و کار، عدم انضباط پولی و مالی در بانکها برای اعطای تسهیلات به واحدهای تولیدی و نقش این مساله در ایجاد اشتغال در ایران، چگونه میتوان از کاهش شکاف طبقاتی نام برد و به راستی چه عواملی در کاهش این شاخص نقش داشتهاند؟
ضریب جینی قدرت خرید کاهش نیافت
علی مزیکی، عضو هیات علمی موسسه آموزش و پژوهش مدیریت و برنامهریزی معتقد است که در محاسبات ضریب جینی معمولا از میزان هزینه خانوار استفاده میشود، اما مساله مهم این نیست که مردم تا چه میزان هزینه کردهاند، بلکه باید بررسی کرد که خانوارها به واسطه هزینهیی که انجام میدهند، چه چیزی را به دست میآورند.
با استنباط از این اظهارات میتوان پی برد که در این مساله تفاوتی بین استانهای کشور و نیز اقشار مختلف مردم وجود دارد. مزیکی نیز با اشاره به همین مساله عنوان کرده است؛ به طور مثال فردی که در تهران زندگی میکند، با هزینهیی که در بخش مسکن انجام میدهد، قاعدتا نمیتواند همان مسکنی را که یک فرد در سیستان و بلوچستان با آن هزینه تهیه میکند، به دست آورد. این مطلب درخصوص مواد غذایی هم صدق میکند.
این استاد اقتصاد دانشگاه معتقد است که ما باید تفاوت قیمتهایی را که در این سالها به واسطه این مساله ایجاد شده، در نظر بگیریم. از طرفی با لحاظ کردن برخی از اریب قیمتهایی که بر اساس ریزدادههای مرکز آمار ایران برآورد میشود و به نظر میرسد که در تفاوت قیمتهای استانی بانک مرکزی گنجانده نشده، مشاهده میشود که کاهش «ضریب جینی قدرت خرید» رخ نداده است.
با این تفاسیر میتوان نتیجه گرفت که محاسبه ضریب جینی براساس قدرت خرید، بیشتر از محاسبه این شاخص بر مبنای هزینه خانوار، بیانگر وضعیت درآمدی و شکاف طبقاتی است. چراکه در ابتدا باید به دادههایی که شاخصهای نابرابری و فقر با آنها سنجیده میشود توجه شده و کیفیت این دادهها نیز مورد توجه قرار گیرد.
متاسفانه در بعضی از سالها به ویژه سالهای 91 و 92 و بهخصوص در سال 89 بعد از انتخابات ریاستجمهوری 88 گفته شد که ضریب جینی در حال کاهش است؛ یکی از دلایل کاهش این ضریب جینی، افزایش فقر خانوارهای طبقه متوسط بوده و اینکه گروههای زیادی از جامعه در درآمدهای پایین مجتمع شده و این موضوع باعث کاهش نابرابریها شده است.
اما از سوی دیگر با استناد به فاکتورهایی عینی دیگری نظیر رشد آسیبهای اجتماعی میتوان برخلاف شاخص ضریب جینی به افزایش نابرابریها و شکاف طبقاتی در کشور پی برد. ضریب جینی یک شاخص پراکندگی درآمد است؛ برای مثال در یک روستا که همه اهالی آن در فقر زندگی میکنند، میتوان گفت که همه اهالی روستا در یک سطح زندگی بوده و شاخص ضریب جینی در این روستا پایین است، اما معنی پایین بودن ضریب جینی در این روستا این نیست که وضعیت زندگی مردم در این روستا مطلوب است. بنابراین این مساله در حالی مطرح میشود که در یک جامعه ممکن است نابرابریها زیاد باشد، اما مردم فقیر نباشند، لذا مساله نابرابری و فقر باید با یکدیگر دیده و لحاظ شوند.
ضریب جینی بهمعنای افزایش سطح رفاه نیست
محمود جامساز، اقتصاددان در این رابطه با اشاره به اینکه شاخص ضریب جینی، نشاندهنده توزیع درآمد در یک کشور محسوب میشود، گفته است که البته باید توجه کرد این شاخص در دو کشوری که یکی آنها ثروتمند بوده و دیگری فقیر است، حتی اگر یکسان هم باشند، نشاندهنده این نیست که این دو کشور از رفاه و وضعیت اقتصادی یکسانی برخوردارند. چراکه ضریب جینی ثروت را اندازه نمیگیرد، بلکه نحوه توزیع درآمد را اندازه میگیرد. جامساز معتقد است در کشوری که تورم مزمن دو رقمی دارد، ضریب جینی هر چقدر هم که نسبت به کشور ثروتمند پایینتر باشد، به دلیل پایین بودن قدرت خرید پول ملی، شاخص مناسبی برای نشان دادن توزیع ثروت و درآمد نیست.
او ادامه داد: ضریب جینی در کشوری مثل امریکا از ایران بالاتر است که نشان میدهد توزیع ثروت در امریکا نسبت به ایران نابرابرتر است اما رفاه جامعه امریکا با رفاه ایران قابل قیاس نیست و پایینترین طبقه درآمدی امریکا شاید از رفاهی که طبقه متوسط ایران دارد برخوردار باشد.
این اقتصاددان عنوان کرد: اگرچه ضریب جینی نشاندهنده توزیع درآمد است، اما فقر را نشان نمیدهد. لذا این شاخص همانند رشد تولید ناخالص داخلی نبوده، چراکه شاخص رشد تولید ناخالص داخلی هر چقدر بالاتر برود، اشتغال بیشتری ایجاد شده، درآمد ملی افزایش پیدا میکند، مردم از لحاظ درآمدی بالا خواهند رفت و در آخر رفاه بیشتری نصیبشان میشود. حتی برخی دیگر از کارشناسان عنوان کردهاند که در برخی از کشورها، ضریب جینی در روستا و شهر متفاوت هستند. به طور مثال ضریب جینی روستاها در ایران از ضریب جینی در شهرها پایینتر است، اما رفاه شهری بالاتر از رفاه روستایی است، بنابراین میتوان گفت که این مساله دلیل دیگری است که شاخص ضریب جینی را به عنوان یک شاخص کامل مردود میکند.