گروه تعاون محمدحسن بیطرف پورکرمانی
درج تکلیف 25درصدی برای نقش‌آفرینی تعاونی‌ها در اقتصاد در افق برنامه پنجم توسعه کشور هرچند بلندپروازانه است اما بخش تعاون را ناچار می‌کند که از همه ظرفیت‌های خود در ارتقای نقش اقتصادی تعاونی‌ها استفاده کرده و در این امر تعاونی‌های تولیدی به عنوان محرک تعاونی‌های کشور ناگزیر به افزایش توان رقابت‌پذیری خود و انجام تولید برپایه دانایی و بهره‌وری هستند.
در این نوشتار سعی شده تا با واکاوی نقش واحدهای تحقیق و توسعه در تعاونی‌های تولیدی براساس تحقیقات و تجارب موجود ارتباط و نقش تحقیق و توسعه در ایجاد رقابت‌پذیری در تعاونی‌های تولیدی مورد بررسی قرار گیرد. تنوع تولیدات تعاونی‌های تولیدی در 33گرایش اصلی درحوزه‌های صنعت، معدن و کشاورزی و تامین نیاز تولیدکنندگان و وجود استراتژی و شرایط متفاوت حاکم بر بازار محصولات تولیدی این تعاونی‌ها نقش واحدهای تحقیق و توسعه را در توفیق و رقابت‌پذیری بیش از هر زمان پررنگ‌تر کرده است.
تاثیر تولید دانش‌محور بر بهره‌وری کلیه عوامل تولید (با توجه به نقش اعضای شاغل در تعاونی‌های تولیدی) بهره‌وری نیروی انسانی را بیش از هر عامل دیگر در بهبود شاخص‌های رقابتی و بهره‌وری تعاونی‌ها دخیل کرده که در این مقاله سعی شده است بر پایه تحقیقات نظری و کتابخانه‌یی و تاکید بر اثرگذاری واحدهای تحقیق و توسعه توجه فعالان بخش تعاون و مدیران این بخش را بر این مهم
جلب کند.
به استناد ماده (26) قانون بخش تعاونی جمهوری اسلامی ایران فعالیت تعاونی‌های تولیدی در زمینه‌های کشاورزی، دامداری، دامپروری، پرورش و صید ماهی، شیلات، صنعت، معدن، عمران شهری و روستایی و عشایری و نظایر اینها تفکیک شده که براساس تبصره ذیل ماده پیش گفته نسبت به سایر تعاونی‌ها دارای حق تقدم در کلیه اولویت‌ها و حمایت‌های مربوط به بخش تعاون دارند.
تعاونی‌های تولیدی شامل6 گروه اصلی تعاونی‌های کشاورزی، صنعتی، تامین نیاز تولیدکنندگان، معدنی، فرش دستباف و عمران هستند. تعاونی‌های کشاورزی با 17گرایش، صنعتی با 8 گرایش، معدن با 2 گرایش، فرش دستباف با 2 گرایش، گرایش، عمران با 2 گرایش و تعاونی‌های تامین نیاز با 2 گرایش در مجموع 33 گرایش اصلی را تشکیل می‌دهند که در هر گرایش فعالیت‌های متعددی را شامل می‌شود ازجمله صنایع دستی که حدود 300 فعالیت در این گروه تعریف شده است. از مجموع 101836شرکت تعاونی تشکیل شده با عضویت حدود 44.5میلیون نفر و ایجاد 1.6میلیون نفر فرصت شغلی تا پایان آذرماه 1393در کشور؛ تعداد 52406 تعاونی تولیدی با عضویت حدود 1.6میلیون نفر و تعداد حدود 690 هزار فرصت شغلی در کشور تشکیل شده که حدود 51.5درصد از کل تعاونی‌های کشور و 42.7درصد از فرصت‌های شغلی ایجاد شده در این بخش را به خود اختصاص داده‌اند.
همان‌گونه که تاکید شد، تعاونی‌های تولیدی به عنوان محرک اقتصاد تعاونی کشور ناگزیر به افزایش توان رقابت‌پذیری خود و انجام تولید برپایه دانایی و بهره‌وری هستند. در تعاونی‌های تولیدی تحقیقات توسعه‌یی (افزایشی) موجب حفظ و بهبود شرایط اقتصادی، سهم بازار و مزیت رقابتی در تعاونی می‌شود که بیانگر جایگاه کلیدی این واحد در تعاونی‌هاست. اهمیت این تفکر درحدی است که برای از میان بردن یک سازمان تجاری کافی است تا تحقیقات توسعه‌یی در آن متوقف شود.
امروزه خلق فرآیندها که منجر به ارایه محصولات و خدمات جدید می‌شوند، منبع اصلی ایجاد مزیت رقابتی شناخته می‌شود. واحدهای تحقیق و توسعه به طور عمده فعالیت‌هایی از قبیل ارتقای کیفیت محصول، طراحی محصول جدید، بهینه‌سازی فرآیندها، انتقال و جذب فناوری‌ها، کسب دانش فنی برای تولید و... را در چارچوب سیاست‌های صاحبان صنایع
دنبال می‌کند.
در شرایط پیچیده رقابتی امروز، تلاش سازمان‌ها به ویژه سازمان‌های پژوهشی و دانش‌بنیان جهت کاهش زمان توسعه محصولات جدید و نوآورانه برای کسب مزایای رقابتی بلندمدت، افزایش یافته چراکه در سازمان‌های امروزی کسب مزیت رقابتی بلندمدت منوط به نوآوری در تولید و ارایه محصولات و خدمات است. عواملی نظیر حرکت جهانی به سمت شرکت‌ها‌ی مبتنی بر دانش و به طبع آن شکوفایی مبانی خلاقیت و نوآوری در تغییر تاریخچه این واحد نقش بسزایی داشته و نسل‌های مختلف در این حرکت شکل گرفته‌اند. با وجودی‌که واحدهای تحقیق و توسعه در تولید نقش مهمی در ارتقا سطح کمی و کیفی محصولات می‌توانند ایفا کنند. این واحدها در بسیاری از سازمان‌ها با تنگناها و مشکلات عدیده‌یی روبه‌رو هستند.
عملکرد واحد تحقیق و توسعه نتیجه همکاری نظام‌منــــد مجموعه‌یی از زیرسیستم‌های اصلی است که درکنار یکدیگر وظایف مورد انتظار از واحد تحقیق و توسعه را عملی می‌کنند. زیرسیستم‌های بازنگری استراتژی؛ طرح‌ریزی پروژه؛ اجرای پــروژه؛ و بهره‌برداری از نتایج پروژه زیرسیستم‌های صنفی تلقی شده و زیرسیستم مدیریت تحقیق و توسعه به عنوان ستاد تحقیق و توسعه وظیفه پشتیبانی و رهبری و نظارت بر عملکرد سایر زیرسیستم‌ها را برعهده دارد.
سازمان‌های امروزی برای دستیابی و حفظ مزایای رقابتی‌شان پی‌درپی در تلاشند تا شایستگی‌های کلیدی و بنیادی خود را ارتقا دهند. این چنین تلاشی به صورت اجتناب‌ناپذیر، بخش‌های صنعتی را وادار کرده تا دوره حیات محصولات خود را کوتاه کنند. هدف نهایی سازمان‌های مدیریت دانایی و تحقیق و توسعه، تسهیل در تولید محصولات جدید از طریق ایجاد دانش و فرآیند است.
درحالی که اهمیت مدیریت دانایی به وضوح مشخص شده اما لازم است مدل جامعی از عوامل مختلف مرتبط با فعالیت‌های تحقیق و توسعه ارایه شود. از این رو برای پیاده‌سازی موفقیت‌آمیز مدیریت دانایی در سازمان‌های تحقیق و توسعه لازم است خصوصیات ویژه فعالیت‌های تحقیق و توسعه، مطالعه و در نظر گرفته شوند. مروری بر ادبیات تحقیق و توسعه می‌تواند نظر تعاونگران عزیز را به اهمیت و نقش این خرده‌سازمان در رقابت‌پذیر کردن تشکل خود جلب کند.
اهمیت تحقیق و توسعه
در تعاونی‌های تولیدی
اصطلاح (R&D) یا همان تحقیق و توسعه طبق نظر سازمان همکاری و توسعه اقتصادی OECD که متشکل از 30کشور پیشرفته دنیاست به معنای فعالیت‌های سازنده برخاسته از یک بنیاد سیستماتیک است که با هدف افزایش دانش انسانی و فرهنگ اجتماعی و بهره‌گیری از این دانش در کاربردهای جدید است یا به دیگر سخن؛ انجام کارهای خلاق و ابتکاری که براساس یک روش اصولی و نظام‌مند صورت پذیرفته است و از نتایج آن برای افزایش گنجینه دانش انسانی، فرهنگی، اجتماعی و ابداع کاربردهای جدید استفاده شود. در بیانی مشابه یونسکو از تحقیق و توسعه به عنوان فرآیندی پویا و به هم پیوسته از تحقیقات پایه، کاربردی و توسعه یاد می‌کند که نتایج علمی هر مرحله به صورت ذخیره‌یی از دانش در طول زمان گردآوری می‌شوند و این ذخایر به عنوان ورودی مهم و با ارزشی است که منشأ ایده‌ها و اختراعات جدید در مرحله عمل می‌شود. عملکرد واحد تحقیق و توسعه نتیجه همکاری نظام‌منــــد مجموعه‌یی از زیرسیستم‌های اصلی است که درکنار یکدیگر وظایف مورد انتظار از واحد تحقیق و توسعه را عملی می‌کنند. زیرسیستم‌های بازنگری استراتژی؛ طرح‌ریزی پروژه؛ اجرای پــروژه؛ و بهره‌برداری از نتایج پروژه
زیرسیستم‌های صنفی تلقی شده و زیرسیستم مدیریت تحقیق و توسعه به عنوان ستاد تحقیق و توسعه وظیفه پشتیبانی و رهبری و نظارت بر عملکرد سایر زیرسیستم‌ها را برعهده دارد. از این بابت است که تحقیق و توسعه (تلاش‌های فناوری داخلی) در مطالعات یونید و جزو پنج عامل ساختاری که به منزله پیشرانه‌های عملکرد صنعتی به‌کار گرفته می‌شوند درکنار تحصیل فناوری خارجی (از طریق سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، خرید فناوری از خارج از طریق جواز امتیاز، مهارت و زیربناها) قرار گرفته است.
سازمان‌های امروزی برای دستیابی و حفظ مزایای رقابتی‌شان پی‌درپی در تلاشند تا شایستگی‌های کلیدی و بنیادی خود را ارتقا دهند. اینچنین تلاشی به صورت اجتناب‌ناپذیر، بخش‌های صنعتی را وادار کرده تا دوره حیات محصولات خود را کوتاه کنند. این رویه سبب شده، صنایع با توجه به تغییرات سریع و عدم اطمینان ذاتی محیط از یک سو و تقاضای روزافزون از سوی دیگر با توسعه مداوم قابلیت‌های واحد تحقیق و توسعه از طریق افزایش خلاقیت‌ها و ایجاد نوآوری، رابطه‌یی تنگاتنگ برقرار کنند. ماهیت ارزشمند و اثربخش تحقیق و توسعه در سازمان‌ها بسیاری از محققان را بر آن داشته تا مدیریت دانایی را به عنوان عاملی کلیدی جهت باروری و ظهورخلاقیت در سازمان‌های تحقیق و توسعه و در نتیجه شکوفایی و حیات سازمان بدانند. هدف نهایی سازمان‌های مدیریت دانایی و تحقیق و توسعه، تسهیل در تولید محصولات جدید از طریق ایجاد دانش و فرآیند است. درحالی که اهمیت مدیریت دانایی به وضوح مشخص شده اما لازم است مدل جامعی از عوامل مختلف مرتبط با فعالیت‌های تحقیق و توسعه ارایه شود. از این رو برای پیاده‌سازی موفقیت‌آمیز مدیریت دانایی در سازمان‌های تحقیق و توسعه لازم است خصوصیات ویژه
فعالیت‌های تحقیق و توسعه، مطالعه و در نظر گرفته شوند.
برای ایجاد و برقراری رابطه‌یی قوی و مستحکم بین فعالیت‌های مدیریت دانایی و رقابت‌پذیری در تعاونی‌ها لازم است به یک سری از عوامل حیاتی با دقت و تاکید بیشتری نگریسته شود که با توجه به تحقیقات به عمل آمده عواملی مانند ایجاد ماتریس‌های ارزیابی مدیریت دانایی، طراحی الگوهای دانش برای امکان مدیریت سازگار با دانش کلیدی سازمان، فعالیت‌های متنوع اطلاعاتی گروهی برای ایجاد ایده‌های معنی‌دار و در نهایت تدوین قوانینی مبتنی بر فناوری اطلاعات جهت ارضای اشتیاق محققان برای توسعه دید شخصی ازجمله این عوامل به حساب می‌آیند.
چرا تحقیق و توسعه؟
تحقیق و توسعه، مفهومی است که تنها از آغاز سده بیستم به طور جدی مورد توجه و بحث قرار گرفته و پیش از آن تنها معدودی از موسسات خصوصی، خدماتی را برای صنایع انجام می‌دادند. قبل از جنگ جهانی دوم فعالیت‌های تحقیق و توسعه عمدتا در صنایع نظامی امریکا، اروپا و ژاپن متمرکز بودند.
در آن سال‌ها مسایل در دو سطح سازمانی و ملی از طریق ارایه راه‌حل مناسب و سرمایه‌گذاری روی آن حل می‌شد. ابتدا مدیریت فعالیت‌های تحقیق و توسعه کار پیچیده‌یی نبود. پس از جنگ جهانی دوم ایالات متحده از طریق سرمایه‌گذاری روی نتایج به دست آمده از فعالیت‌های تحقیق و توسعه زمان جنگ به سرعت پیشرفت کرد؛ به گونه‌یی که به حجم فعالیت‌های تحقیق و توسعه افزوده شد و در نتیجه بهبود فزاینده محصولات را به همراه داشت. در سال ۱۹۸۳ با شکسته شدن مرزهای سازمان‌های سنتی و تبدیل آنها به سازمان‌های شبکه‌یی و مجازی، گروهی از مدیران و اندیشمندان امریکایی و اروپایی برای کسب و افزایش قابلیت استراتژی تحقیقات داخلی با مراکز علمی خارجی در جست‌وجوی بازاری در آزمایشگاه‌های دانشگاهی و دولتی برآمدند. نتایج تحقیقات و بررسی روندها نشان می‌دهد ما به زودی شاهد ایجاد محیط «مجازی جهانی تحقیق و توسعه» خواهیم بود. در دهه گذشته واحدهای تحقیق و توسعه در شرکت‌ها‌ی بزرگ دنیا بر درک عمق و ابعاد چنین دیدگاهی از خلاقیت سعی و تلاش بسیاری را اعمال کرده‌اند. نتایج تحقیقات نشان می‌دهد برای دستیابی به هدف تحقیق و توسعه مجازی سازمان‌ها نیازمند رعایت مواردی چون:
*توجیه مجدد فرآیندهای کسب وکار
*داشتن دیدگاهی جدید نسبت به نیروهای خلاق
*همراستا‌سازی روش‌های سابق تحقیقات با تفکرات جدید
*تاکید بیشتر بر تکنولوژی‌های کامپیوتر و مخابرات و فناوری اطلاعات
*اهمیت بخشیدن به ارزش یادگیری و تاکید آن بر تحلیل و به‌کارگیری عقاید در سراسر سازمان خواهند بود.
روند تکامل مدیریت تحقیق و توسعه به نحوی بوده که در تاریخ رشد و تکامل خود نسل‌های مختلفی را پشت سر نهاده است؛ به گونه‌یی که ما امروز شاهد پنجمین نسل تحقیق و توسعه در واحدهای صنعتی و خدماتی هستیم.
