گروه غذا و دارو محمد مهدی حاتمی
ایران زمانی تولید‌کننده نخست و حتی در بعضی سال‌ها تولید‌کننده انحصاری پسته در جهان بوده ولی در دهه اخیر جایگاه اول را به امریکا واگذار کرده است.
پیش‌بینی‌ها نیز نشان می‌دهند که باتوجه به حجم سرمایه‌گذاری‌های انجام گرفته در این کشور، تولید پسته در آن تا سال2020 و حتی زودتر به بیش از 500هزار تن می‌رسد. تولیدی که با منظور کردن بالاترین میزان تولید این محصول در ایران، دست‌کم دو برابر تولید ایران است. اینها همه درحالی است که معاون دفتر امور میوه‌های سردسیری و خشک وزارت جهاد کشاورزی، از بازپس‌گیری جایگاه نخست تولید پسته در جهان ازسوی ایران خبر داده است. هرچند آمارهایی که وی داده جای تامل بسیار دارد.
به گفته علی محسنی، براساس پیش‌بینی‌ها، تولید سال93 پسته ایران از مرز 235هزار تن گذشته است و ایران با این تولید به جایگاه نخست تولید پسته در جهان برگشته، گوی سبقت را از امریکا ربوده و به اوج بازگشته است. با این حال، به‌نظر نمی‌رسد اوضاع دقیقا به شکلی که معاون دفتر امور میوه‌های سردسیری و خشک وزارت جهاد کشاورزی توصیف کرده، باشد.
اختلافات آماری
رییس انجمن پسته ایران نظری کاملا متفاوت با محسنی دارد. محسن جلال‌پور درباره آماری که معاون دفتر میوه‌های سردسیری و خشک وزارت جهاد کشاورزی داده به «تعادل» گفت: البته ایران رتبه اول صادرات پسته را دارد اما در بخش تولید همچنان در رتبه سوم قرار داریم. جلال‌پور شرایط تولید کشور ر ا نیز این طور ارزیابی می‌کند: اگر در سال‌های آتی میزان تولید خود را افزایش دهیم هم نمی‌توانیم به زودی به پای امریکا برسیم.
به گفته وی، از آنجا که پسته درختی است که 8 تا 10سال طول می‌کشد تا بعد از کشت به بار بنشیند، اگر همین فردا هم کشت را آغاز کنیم، دست‌کم 10سال دیگر نتیجه را می‌بینیم. البته وی تایید می‌کند که میزان تولید کشور امسال به 10 تا 15درصد افزایش داشته اما به دلیل توسعه سطوح زیرکشت نبوده بلکه بهره‌وری ارتقا یافته وگرنه باغ جدیدی اضافه نشده است. به‌علاوه به گفته این عضو اتاق بازرگانی ایران سالانه بین 8 تا 10هزار هکتار از باغات پسته کشور خشک می‌شود.
با وجود اختلاف‌نظر وزارت جهاد و بخش خصوصی درباره رتبه تولید کشور در مقابل امریکا، اشتراکاتی هم بین آنها هست؛ هرچند اشتراکات تلخی است.
ازجمله این اظهارنظر محسنی درباره رتبه نخست سطح زیرکشت پسته ایران در جهان که از نظر جلال‌پور درست است اما مایه مباهات و خوشحالی نیست: «میزان برداشت ما در هر هکتار 800کیلو است در حالی که میزان برداشت امریکا 3تن در هر هکتار است. به دلیل همین میزان برداشت کم در این سطح وسیع و رکورددار جهانی است که امریکا با وجود زمین‌های زیرکشت بسیار کمتر رتبه نخست تولید را از ما گرفته و به این زودی‌ها هم پس نمی‌دهد.»
اما دلیل این اختلاف آماری بین دولت و نهادهای خصوصی چیست؟ به نظر جلال‌پور انجمن‌ها و اتحادیه‌هایی مانند انجمن پسته آمار خود را براساس محصول مانده روی زمین ارایه می‌کنند اما وزارت جهاد کشاورزی آمار تخمینی ارایه می‌کند.
به‌علاوه وی یادآوری می‌کند که هنوز آماری از تولید و برداشت سال93 ارایه نشده و 4ماه دیگر، براساس سال باغی پسته، آمار تولید پسته کشور جمع‌آوری و عرضه می‌شود.
باران‌هایی که نیامد
آمارها و نمودارهای انجمن پسته ایران نشان می‌دهند ایران در طول دوره سال‌های2002 تا 2009میلادی (80-87 شمسی)، تولید پسته‌یی بالاتر از امریکا داشته ولی پس از این دوره، بازی را به امریکا واگذار کرده است. مطابق گفته‌های معاون دفتر امور میوه‌های سردسیری و خشک وزارت جهاد کشاورزی اما به‌نظر می‌رسد ایران برای کسب جایگاه ازدست رفته خود خیز برداشته است. علی محسنی گفت: به‌دلیل بارندگی‌های بسیار مناسبی که دو سال گذشته داشته‌ایم، برنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی و تلاش بهره‌برداران، تولید پسته ایران وضعیت بسیار مطلوبی داشته و به جایگاه نخست تولید پسته جهان برگشته است و به‌دنبال این هستیم تا در سال‌های آینده این جایگاه نخست تثبیت شود.
وی ادامه داد: براساس آمارهای غیررسمی اعلام شده تولید پسته امریکا 240هزار تن شده و بر این اساس بسیاری گفتند که امریکا جایگاه نخست تولید پسته دنیا را به چنگ آورده است اما در همان زمان هم آمارهای فائو این را تایید نمی‌کرد.
محسنی با بیان اینکه بیشتر از اینکه این آمارها واقعیت داشته باشد سودجویان به طبل این آمارهای واهی می‌زدند، افزود: بسیاری از سودجویان و واسطه‌ها برای اینکه پسته را با قیمت پایین‌تری از تولید‌کنندگان خریداری کنند با این نوع اخبار با قیمت‌ها بازی می‌کردند و زمزمه‌های واردات پسته را مطرح می‌کردند.
محسنی در ادامه گفت: براساس پیش‌بینی‌ها، تولید سال93 پسته ایران از مرز 235هزار تن گذشته است و ایران با این تولید به جایگاه نخست تولید پسته در جهان بازگشته است.
چنانچه این آمار صحیح نقل شده باشند و از دقت کافی هم برخوردار باشند، همین حالا هم تولید پسته امریکا 5هزار تن بیشتر از ایران است و به‌نظر نمی‌رسد این کشور جایگاه نخست را به ایران واگذار کرده باشد.
سال تقویمی به جای سال زراعی
محسنی ادامه داد: طبق برآوردها 40 تا 50هزار تن پسته مصرف داخلی وجود دارد. حدود 5درصد هم به‌صورت تازه‌خوری وارد بازار می‌شود و حدود 30 تا 40هزار تن هم طی 5ماهه آینده صادرات خواهیم داشت و با احتساب صادراتی که تاکنون انجام شده بنابراین تولید پسته سال گذشته ایران از 235هزار تن فراتر رفته است.
در همین رابطه با حمید فیضی، دبیرکل انجمن پسته ایران تماس گرفتم. فیضی معتقد است این اظهارات بیشتر جنبه تبلیغی دارند و مبانی علمی تهیه آنها هم جای بحث دارد. او معتقد است از آنجا که وزارت کشاورزی آمار خود را بر مبنای سال تقویمی به‌دست می‌آورد و برای به‌دست آوردن آمار تولید پسته باید به تقویم یا سال زراعی رجوع کرد، این آمار قابل مناقشه‌اند؛ «سال زراعی پسته در کشور ما از مهر ماه هر سال شروع می‌شود و تا شهریور ماه سال بعد طول می‌کشد.
درواقع استناد به آمار تقویم سالانه ممکن است صحت آمار را زیر سوال ببرد. فیضی به دوره‌های تناوبی کم‌محصولی و پرمحصولی در تولید پسته هم اشاره می‌کند، موضوعی که دانستنش باعث می‌شود عنوان کردن هر خبری در باب جایگاه ایران در فهرست تولید‌کنندگان جهانی پسته، نیاز به تامل بیشتری داشته باشد.»
«تولید پسته تابع دوره‌های تولیدی کم‌محصول و پرمحصول است. به دلایل مختلفی مثل میزان آب در دسترس، وضعیت آب و هوایی و غیره، تولید پسته در دوره‌یی کم و در دوره‌یی دیگر زیاد می‌شود. یعنی نمی‌توان با استناد به تولید بالای پسته در یک سال خاص نتیجه گرفت که تولید پسته ما از تولید پسته در امریکا پیشی گرفته است. »
به گفته این کارشناس پسته، میزان تولید پسته را باید به‌طور کلی و در تناوب‌های زمانی 2ساله درنظر گرفت تا بتوان براساس آن به طبقه‌بندی کشورهای جهان براساس میزان تولید پسته پرداخت.
فیضی ادامه داد: «امریکا سرمایه‌گذاری‌های کلانی انجام داده تا تولید پسته خود را بالا ببرد و پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد این کشور تا سال2020 میلادی و شاید زودتر سطح تولیدش را به 500هزار تن در سال برساند. این درحالی است که ایران به‌دلیل وضعیت نامناسب آب‌های زیرزمینی‌اش حداکثر قادر خواهد بود سطح تولید فعلی‌اش را حفظ کند.»
امریکا 4 برابر ایران بهره‌ور است
تنها بخشی که فیضی و محسنی در آن توافق‌نظر دارند سطح زیر کشت پسته در ایران است.
به گفته معاون دفتر امور میوه‌های سردسیری و خشک وزارت جهاد کشاورزی، ایران بیشترین سطح زیرکشت پسته را در جهان دارد؛ «سطح زیرکشت پسته در سال92، 368هزار و 334هکتار بود که 225هزار تن پسته تولید شد اما باتوجه به بارندگی‌های مناسب که طی دو سال گذشته داشته پیش‌بینی تولید پسته در سال93، 235هزار تن بود که از رشد 17درصدی برخوردار است. با این آمار سرانه تولید پسته برای هر فرد ایرانی 2.88کیلوگرم است.»
فیضی نیز با این آمار موافق است، اما به گفته او همین مساله نشان می‌دهد که بهره‌وری تولید پسته در ایران از امریکا پایین‌تر است. به اعتقاد فیضی، دلیل این مساله را باید در کوچک بودن قطعات باغات پسته در ایران و بحران آبی دانست که گویا قصد ندارد گریبان کشاورزی و باغداری ایران را رها کند.
محمدحسین کریمی‌پور، یکی دیگر از اعضای انجمن پسته ایران هم پیش‌تر در گفت‌وگو با «تعادل» از بهره‌وری پایین تولید پسته در ایران گفته بود. به گفته کریمی‌پور «در گزارش‌های مختلفی ذکر شده که عملکرد بهره‌وری پسته در هر هکتار در ایران در حدود 800 الی 1000کیلوگرم است، درحالی که برای مثال در ایالات متحده این رقم، 4000هزار کیلوگرم به‌ازای هر هکتار است. این درحالی است که مصرف آب در هر دو کشور تقریبا مساوی است. به‌عبارت دیگر ما چهار برابر کم‌بهره‌ورتر از امریکا هستیم.»
آلودگی‌ها جدی نیست
یکی دیگر از مسایلی که به جایگاه سنتی ایران به‌عنوان بزرگ‌ترین تولید‌کننده پسته جهان ضربه زده است، استفاده از سموم و کودهای نامناسب برای تولید این محصول است که حتی باعث بازگرداندن پسته صادراتی ایران در بسیاری از کشورهای وارد‌کننده شده بود. در این باره نیز از فیضی پرسیدم و او به‌شدت تکذیب کرد؛ «بحث آلودگی مطرح نبود. تنها مساله وجود نوعی قارچ روی پسته بود که منشا آن هم کاملا طبیعی است، ولی این مساله به هیچ‌وجه به جایگاه صادراتی ایران ضربه نزده و شاهد این مدعا هم این است که در سال زراعی گذشته، از مهر تا اسفند93، عمده تولید پسته ایران صادر شده است.»
ایران در حال ازدست دادن جایگاه سنتی و بلامنازع خود در بسیاری زمینه‌هاست و رقبا اگر جایگاه‌های ایران را به‌دست نیاورده باشند، دست‌کم در حال تنگ کردن عرصه بر آن هستند.
وصف‌هایی مثل بزرگ‌ترین تولید‌کننده فرش‌های دستباف جهان، بزرگ‌ترین تولید‌کننده خاویار جهان، بزرگ‌ترین تولید‌کننده زعفران جهان و چندین و چند مقام دیگر، در این سال‌ها آرام‌آرام موصوف خود را عوض کرده‌اند و اگر فکری برای ازدست دادن این افتخارات نشود شاید زمانی برسد که خودمان هم باورمان نشود که در چه رقابت‌هایی بر «جایگاه نخست» ایستاده بودیم.
