در جوامع ابتدایی و کوچک که از یک طرف حجم مبادلات کم و مکان جغرافیایی مبادله محدود بوده و از طرف دیگر گستردگی محصولات و همچنین تنوع آنها کم بوده است، اطلاع از نیازهای مصرف‌کنندگان و ارایه کالا و خدمات به آنها کمترین هزینه مبادله صورت می‌گرفته است. گسترش شهرنشینی، توسعه قلمرو جغرافیایی سکونت انسان‌ها، گسترش تولید محصولات جدید و با تنوع زیاد و همچنین پراکندگی محل تولید کالاها، باعث شده که ارایه کالا و خدمات و رساندن این محصولات از تولید‌کننده به مصرف‌کننده نهایی، حالت ساده گذشته را پشت سر گذاشته و وارد مرحله پیچیده‌یی شود. این پیچیدگی با گذشت زمان نیز بیشتر و بیشتر شده و باعث به‌وجود آمدن مفاهیم جدیدی چون مدیریت زنجیره تامین و نظام توزیع و مدیریت آن شده است.
توزیع عبارت است از تسهیل دسترسی به محصولات در بازارها و رساندن محصول مناسب به مکان مناسب در زمان مناسب. بنابراین می‌توان گفت که توزیع حلقه اتصال بین تولید و مصرف است. نظام توزیع شامل این حلقه‌ها می‌شود. مجموعه فرآیندهای موجود بین تولید تا مصرف، شامل نگهداری، حمل‌ونقل، بنکداری، پخش، عمده‌فروشی و خرده‌فروشی و در راس همه آنها نظام مدیریت فرآیندهای مذکور. شبکه‌های توزیع بخشی از نظام اقتصادی کشور است که تحولات اقتصادی کشور در تعیین کارکرد و ساختار آن موثر است.
شرکت‌های پخش کالا جایگاه وی‍ژه‌یی در شبکه توزیع و حوزه بازرگانی دارند. این شرکت‌ها کالاها را خریداری، انتقال و به فروش می‌رسانند. اگر این شرکت‌ها نقش خود را به‌خوبی ایفا کنند یا به عبارتی دیگر، شبکه توزیع کالا دارای کفایت لازم باشد، بازرگانی در آن منطقه رونق گرفته، روندی رو به رشد خواهد داشت. اگر این شرکت‌ها قابلیت‌های لازم را نداشته باشند، بازرگانی آن منطقه ضعیف و دچار مشکلات فراوان خواهد شد. در کشور ما فعالیت شرکت‌های پخش کالا از دهه40 آغاز شده و روزبه‌روز درحال گسترش بوده است. به‌طوری که این شرکت‌ها امروزه به‌عنوان حلقه مهم و واسط بین تولید و مصرف در کشور ایفای نقش می‌کنند. این شرکت‌ها باتوجه به وسعت و تنوع فعالیتشان و استفاده از روش‌های نوین در توزیع، امکانات و ابزارهای بیشتر، نقش مهمی در کاهش تعداد واسطه‌ها و دلال‌ها، کاهش فاصله زمانی و مکانی بین عرضه و تقاضا، کارایی شبکه توزیع، شفافیت فرآیند پخش کالا، بهبود نظام توزیع و در نهایت کاهش قیمت تمام‌شده دارند.
مطابق با آیین‌نامه نظام توزیع کالاها و خدمات و صدور مجوزها، ابلاغی ریاست‌جمهوری درسال1387، شرکت‌های پخش به شرکت‌هایی گفته می‌شود که «با بهره‌گیری از امکانات و تجهیزات موردنیاز، خرید، نگهداری و حمل کالا (انواع کالا ازجمله مواد غذایی، بهداشتی، آرایشی، شوینده‌ها، داروها و مواد بیولوژیک دامپزشکی) را از مبادی تولید یا واردات به عهده داشته و بی‌واسطه به واحدهای خرده‌فروشی در محل این واحدها تحویل می‌دهد». همچنین مطابق با این آیین‌نامه «شرکت‌های پخش موظف به اخذ مجوز از دفتر توسعه بازار کالا و خدمات و نظارت بر استانداردهای مصرف معاونت توسعه بازرگانی داخلی وزارت صنعت، معدن و تجارت شده است. بر این اساس، برای صدور مجوز پخش در دفتر مربوطه، سازوکاری درنظر گرفته شده و قبل از صدور مجوز نیز ارزیابی از توانمندی‌های متقاضی به‌عمل می‌آید.» همچنین، برای تخصصی شدن موضوع صدور مجوزها، برای ارزیابی شرکت‌های پخش از انجمن شرکت‌های پخش به‌عنوان مجری ارزیابی و بررسی توانمندی متقاضی کمک گرفته می‌شود. درحال حاضر، در فرآیند صدور مجوز پخش، بیشتر وجود امکانات و تجهیزات متقاضی مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این ارزیابی چند مورد کلی و
نیازمندی‌های اولیه برای پخش از قبیل گروه کالایی، وضعیت ناوگان، وضعیت انبار و تجهیزات و... مورد بررسی قرار می‌گیرد و هیچ توجهی به فرآیندها و ساختار مدیریتی شرکت نمی‌شود. اگرچه وجود امکانات اولیه برای صدور مجوز ضروری است، اما در پخش، فرآیندهای مهمی وجود دارد که تاثیر بسیار بالایی بر عملکرد و کارایی پخش دارند. بنابراین، در صورت بی‌توجهی به آنها، کارایی تجهیزات نیز به شدت کاهش خواهد یافت. همواره یکی از مشکلات موجود در شرکت‌های فعال در عرصه صنعت پخش، تصور ذهنی نادرست از فرآیند پخش است. این موضوع باعث می‌شود شرکت‌ها در مسیری غلط گام بردارند و باوجود تلاش‌ها و صرف منابع زیاد (به‌دلیل بزرگ شدن شرکت‌ها) دچار مشکلات بیشتری شوند. امروزه رشد روزافزون شرکت‌های پخش، افزایش رقابت، افزایش هزینه‌های سربار توزیع و مشکلات سیستمی یا فرآیندی باعث شده است شرکت‌های توزیع و پخش مویرگی به‌دنبال ارزیابی و اصلاح فرآیندهای داخلی باشند. برای رسیدن به این منظور شناسایی فرآیندهای کلیدی و شاخص‌های ارزیابی، گام ابتدایی است. فرآیند عمومی شرکت‌های توزیع و پخش مویرگی را می‌توان شامل فرآیندهای تامین کالا، مدیریت فروش، انبارداری، برنامه‌ریزی،
منابع انسانی، حمل و توزیع، سفارش‌گیری، تحصیل‌داری، حسابداری، مدیریت شعب و مدیریت اطلاعات برشمرد. این فرآیندها تاثیر بالایی در عملکرد شرکت‌های پخش دارند. امکانات و تجهیزات انبارداری و پخش در بخش کوچکی از این فرآیندها حضور دارند. لذا اگر به هنگام بررسی توانمندی شرکت‌های پخش تنها امکانات پخش و انبارداری مدنظر قرار گیرد، بخش قابل توجهی از قابلیت‌ها و توانمندی‌های شرکت پخش مورد بررسی قرار نمی‌گیرد. بر این اساس، پیشنهاد می‌شود که به هنگام صدور مجوز برای شرکت‌های پخش، فرآیندها و امکانات نرم‌افزاری شرکت نیز مورد بررسی قرار گیرد. همچنین با ارایه الگوهای توسعه‌یافته، نظامی برای رشد و ارتقای شرکت‌های پخش نیز مهیا شود.
* رییس گروه مطالعات و پژوهش‌های سیستم و بهره‌وری موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی
