اکتشاف و استحصال خاک‌های نادر، مقوله‌یی است که به‌تازگی ایمیدرو برای سرمایه‌گذاری و پژوهش در این زمینه اعلام آمادگی کرده است. خاک‌های نادر که ارزش ریالی آنها چندین برابر طلا است، در صنایع HighTech مورد استفاده قرار می‌گیرد. با ارتقای سطح تکنولوژی دنیا، صاحبان فناوری به فکر جست‌وجوی این مواد معدنی افتادند. در این بین ایران نیز که از ذخایر معدنی قابل‌توجهی برخوردار است از قافله عقب نمانده است. به‌گونه‌یی که مهدی کرباسیان، رییس هیات‌عامل ایمیدرو سرمایه‌گذاری در عناصر نادر خاکی را یکی از حوزه‌های جذاب و سودآور خوانده و از آمادگی ایمیدرو برای سرمایه‌گذاری نامحدود در این زمینه خبر داده است. اظهارات کرباسیان در حالی عنوان شده که اکتشاف و استحصال عناصر نادر خاکی امری بسیار پیچیده و دشوار قلمداد می‌شود. از سوی دیگر، ایران از مواد معدنی دیگری همچون عناصر فلزی مس، سنگ‌آهن، سرب و روی و... برخوردار است که فرآیند اکتشاف و استحصال آنها بسیار شناخته‌شده‌تر و ساده‌تر است. این ذخایر هنوز آن‌چنان که باید و شاید مورد اکتشاف قرار نگرفته است. در چنین شرایطی تمرکز روی خاک‌های نادر به اعتقاد بسیاری از کارشناسان محلی از اعراب
ندارد.
خاکی که 100برابر طلا ارزش دارد
در این رابطه، سیداحمد مشکانی عضو هیات‌علمی دانشگاه معتقد است اکتشاف و استحصال عناصر نادر خاکی بسیار پیچیده است و به فناوری‌های خاصی نیاز دارد.
مشکانی در گفت‌وگو با «تعادل» با بیان اینکه بسیاری از ذخایر معدنی ایران ناشناخته‌اند، اظهار کرد: «سرمایه‌گذاری در عناصر نادر خاکی در شرایطی که بسیاری از ذخایر معدنی کشور ناشناخته مانده و به شایستگی مورد اکتشاف قرار نگرفته‌اند، نمی‌تواند جزو اولویت‌های بخش معدن باشد.» این استاد دانشگاه با بیان اینکه ایمیدرو در گذشته دو طرح تحقیقاتی درخصوص عناصر نادر خاکی انجام داده است، افزود: «متاسفانه این تحقیقات نتایج قابل‌قبولی نداشت. کشف و استحصال این ذخایر نیاز به کار بلندمدت و پایه‌یی دارد و باید با قدرت زیاد و هزینه هنگفت به این مقوله پرداخت. در شرایط فعلی، بخش معدن اولویت‌های مهم‌تری دارد. هرچند عناصر نادرخاکی می‌تواند تا 100برابر طلا سودآوری داشته باشد، اما در‌حال‌حاضر بخش معدن کشور در جایگاهی قرار ندارد که هزینه و وقت قابل‌توجهی را روی موضوع اکتشاف و استحصال خاک‌های نادر متمرکز کند.»
مشکانی با بیان اینکه تاکنون خاک‌های نادر با عیارهای اقتصادی در ایران شناسایی نشده است، افزود: «باتوجه به اینکه کار بنیادی در این زمینه انجام نشده و تمام فعالیت در این خصوص به مطالعات موردی محدود می‌شود و این مطالعات هم به نتیجه نرسید؛ از این‌رو، تا زمانی‌که در این خصوص استراتژی اکتشاف وجود نداشته باشد، نمی‌توان به نتایج موفقیت‌آمیزی رسید.»
این کارشناس معدن تصریح کرد: «گرچه اکتشاف خاک‌های نادر جزو اولویت‌های بخش معدن نیست، اما پرداختن به این موضوع هم مستلزم جانمایی و اکتشافات سیستماتیک است تا مناطقی که از نظر اقتصادی شایسته‌تر هستند مورد اکتشاف تفصیلی قرار گیرند.»
ایده خوب اما غیرقابل اجرا
مشکانی با بیان اینکه خاک‌های نادر عمدتا در صنایع High Tech مورد استفاده قرار می‌گیرند، اظهار کرد: «ایران در زمینه High Tech تولید چشمگیری ندارد. در‌حال‌حاضر باید سرمایه‌گذاری‌های بخش معدن در حوزه‌هایی همچون مس و فولاد و سایر صنایع پایین‌دستی معدن متمرکز شود. حتی در زمینه فولاد نیز فولادهای با کاربرد خاص در کشور چندان مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و نیاز صنایع کشور فولاد خام و محصولات فولادی است.»
وی افزود: «ایده اکتشاف خاک‌های نادر ایده بسیار خوبی است، اما این ایده به بلندنظری و برنامه‌ریزی نیاز دارد. این در حالی است که در ساختار ستادی بخش صنعت و معدن شاهد هستیم که با تغییر مدیران و معاونان، استراتژی‌ها و برنامه‌ها نیز عوض می‌شود. از این‌رو، سرمایه‌گذاری در چنین حوزه‌هایی جز طرح‌های نیمه‌کاره و هدررفت انرژی ثمری نخواهد داشت.»
این استاد دانشگاه با بیان اینکه ایران از تخصص کافی برای شناسایی عناصر نادر خاکی برخوردار نیست، اظهار کرد: «کارشناسانی که به اکتشاف و استحصال عناصر نادر خاکی تسلط داشته باشند در کشور وجود ندارد و حتی اگر بخواهیم به این مقوله بپردازیم باید از کارشناسان خارجی کمک بگیریم که این امر نیز مستلزم هزینه است.» مشکانی افزود: فرصت‌های معدنی در ایران بی‌شمار است. ذخایر بسیاری که فرآیند شناسایی و استحصال آنها ساده‌تر است همچنان دست‌نخورده باقی مانده‌اند. پرداختن به مقوله خاک‌های نادر نیز در قالب پروژه‌های پژوهشی ایده خوبی است اما سرمایه‌گذاری کلان در این زمینه ضرورتی ندارد.»
اکتشاف خاک‌های نادر توجیهی ندارد
در همین حال محمدجعفر صادقی‌پناه عضو خانه معدن ایران معتقد است، اکتشاف خاک‌های نادر مقوله‌یی است که باید همزمان با اکتشاف سایر مواد معدنی مورد توجه قرار گیرد.
صادقی پناه در گفت‌وگو با «تعادل» با بیان اینکه خاک‌های نادر محصول جانبی سایر مواد معدنی است، تصریح کرد: «ممکن است همزمان با اکتشاف سایر مواد معدنی به این عناصر برخورد کنیم و روی این امر پژوهش بیشتری انجام دهیم اما اینکه مستقیما به‌دنبال این عناصر باشیم، اشتباه است.»
وی با بیان اینکه اکتشاف مستقل عناصر نادر خاکی منطقی نیست، اظهار کرد: «اگر در حین اکتشاف و استحصال یک ماده معدنی خاص به وجود عناصر نادر خاکی در آن پی ببریم، می‌توانیم محصول خود را با قیمت بالاتری به فروش برسانیم اما اکتشاف صرف عناصر نادر خاکی در‌حال‌حاضر توجیهی ندارد.»
صادقی‌پناه افزود: «فرآوری عناصر نادر خاکی بسیار پیچیده است و ایران تکنولوژی لازم برای این کار را در اختیار ندارد. بنابراین در حال حاضر تنها شناخت این عناصر مهم است که این امر هم باید تنها در سطح شناسایی عناصر همراه سایر مواد معدنی صورت گیرد.»
وی با بیان اینکه ضعف‌های فراوانی در بخش اکتشاف وجود دارد، تصریح کرد: «باید فعالیت‌های تحقیقاتی بیشتری در حوزه اکتشاف صورت گیرد. سرمایه‌های فراوانی در دل زمین نهفته و در انتظار سرمایه‌گذاری است. اگر اکتشاف مواد معدنی بیشتر مورد توجه قرار گیرد، می‌توانیم به خاک‌های نادر نیز به‌عنوان عناصر همراه مواد معدنی دست یابیم.»
عناصر نادر در لایه‌های سطحی زمین
به گزارش «تعادل»، عناصر نادر خاکی جز پرومتیم و عنصرهای پرتوزا، برخلاف نامشان در لایه‌های سطحی زمین به فراوانی وجود دارند برای نمونه سریم بیست‌وپنجمین عنصر فراوان است که غلظت آن همانند مس، ۶۸پی‌پی‌ام ارزیابی می‌شود. با این‌حال، تجمع این عناصر در هیچ نقطه‌یی از خاک به آن میزان نیست که عملیات اکتشاف و استخراج آنها به‌صرفه باشد. به‌عبارت دیگر عملیات خاکبرداری و باطله‌برداری برای استخراج عناصر کمیاب خاکی، بهره‌برداری از این عناصر را اقتصادی نمی‌کند.
عنصرهای خاکی کمیاب یا فلزهای خاکی کمیاب، مجموعه ۱۷عنصر شیمیایی جدول تناوبی هستند. این دسته از عنصرها شامل 15عنصر لانتانیدها و دو عنصر اسکاندیم و ایتریم هستند. عناصر نادر خاکی به‌دلیل ویژگی‌های زمین‌شیمی در زمین بسیار پراکنده‌اند و در یک‌جا به‌اندازه کافی متمرکز نیستند. درنتیجه جست‌وجو و بهره‌برداری از آنها بسیار هزینه‌بر است. رسوب‌هایی از عناصر نادر خاکی که بهره‌برداری از آن اقتصادی است را کانی خاک کمیاب می‌نامند. نخستین کانی شناسایی‌شده از این عناصر، گادولینیت نام دارد که یک ترکیب شیمیایی از سریم، ایتریم، آهن، سیلیسیم و دیگر عنصرها است.
