دکتر فرهادی نیلی، رییس پژوهشکده پولی و بانکی همراه با مرضیه اسفندیاری طی پژوهش به بررسی عوامل موثر بر بهرهمندی از وام و شکل تقاضا برای وام در خانوادههای شهری پرداختهاند.
در مناطق شهری ایران، مردان، جوانان (بین 35 تا 40سال)، افراد با درآمد بالاتر، تحصیلکردگان دانشگاهی، متاهلین، سرپرستان خانوار، شاغلین، اجارهداران و مستمریبگیران، کارکنان دولتی، بیشترین و زنان، افراد بیسواد، مسن، مجرد، کمدرآمد، محصل، خانهدار و ساکنان استانهای تهران و خوزستان کمترین تقاضا را برای دریافت اعتبارات بانکی داشتهاند. به علاوه در سال 1386 احتمال دریافت اعتبارات بانکی برای جوانان، تحصیلکردگان دانشگاهی، متاهلین سرپرستان خانوار، اجارهداران و مستمریبگیران و کارکنان دولتی، بیشتر از سایرین بوده است.
همچنین جنسیت و سن از جمله عوامل غیراقتصادی شکلدهنده عامل تقاضا هستند. بهطور کلی، خانوادههای با درآمد بالا، دارای افراد جوان، میانسال و کارکن دولت بیشتر از سایرین از اعتبارات بانکی بهرهمند میشوند. تحصیلات به عنوان نشانهیی از درآمد افراد در آینده، روی عرضه اعتبارات بانکی اثر مستقیم دارد و نتایج حاکی از آن است که تحصیلکردگان دانشگاهی بیشتر از سایر افراد از اعتبارات بانکی استفاده میکنند. علاوه بر اینکه تحصیلات یکی از عوامل تعیینکننده بهرهمندی است اساسا در سمت تقاضا نیز بهدلیل بالاتر بودن سطح اطلاعات مالی افراد تحصیلکرده، مهم است.
افزایش عدم قطعیت و نااطمینانی در کسب درآمد، احتمال درخواست اعتبارات بانکی را کاهش میدهد. افراد بیکار، محصل و خانهدار کمتر از سایرین تقاضای اعتبارات بانکی میدهند و شاغلین و اجارهداران و مستمریبگیران احتمالا به دلیل وجود یک منبع درآمد مطمئن بیشتر متقاضی دریافت اعتبارات بانکی هستند. از سوی دیگر بهنظر میرسد به دلیل پایین بودن ریسک نکول کارکنان دولتی و اجارهداران و مستمریبگیران، موسسات اعتباردهنده تمایل بیشتری برای اعطای اعتبار به این افراد دارند. در خصوص سایر شاغلین باید توجه داشت که کارکنان بخش خصوصی و کارفرمایان به دلیل انعقاد قراردادهای کوتاهمدت و احتمال قطع همکاری و بیکار شدن، همچنین نوسانات بازار و امکان ورشکستگی و زیانهای مالی، ریسک بیشتری را متحمل بانک کرده و لذا کمتر از کارکنان دولتی به منابع بانک دسترسی دارند.
با توجه به نیاز اشتغال در داخل کشور و همچنین ناکارآمدی طرحهای گذشته اشتغالزایی، دولت نهم در سال 1384 طرح بنگاههای کوچک زودبازده و پروژههای خوداشتغالی را به عنوان سیاست جدید اشتغالزایی در دستور کار قرار داده و تسهیلات زیادی را به این طرح تخصیص دادند این اثر در نتایج مدل، قابل رویت بوده و کارکنان مستقل پس از کارکنان دولت بیشتر از سایرین از اعتبارات بانکی بهرهمند شدهاند. براساس نظریه چرخه زندگی آندو- مودیگلیانی، در افرادی که مصرفشان از یک قاعده باثبات و هموار تبعیت میکند، در دوران جوانی و در سالهای اولیه کاری افراد پسانداز منفی را تجربه میکنند، زیرا در این دوره مصرفشان بیشتر از درآمدشان است لذا برای تامین وجوه لازم برای مصرف خود قرض میگیرند. بنابراین سن نقش بسیار مهمی در طرف تقاضا ایفا میکند. در خانوارهای شهری ایرانی افراد جوانی که در دهه چهارم زندگی خود قرار دارند بیشترین متقاضیان دریافت اعتبارات بانکی هستند.
وضعیت تاهل از عوامل موثر در درخواست اعتبار است. با ازدواج هزینههای خانوار افزایش یافته و در نتیجه تقاضای اعتبار افزایش مییابد. متغیر مهم دیگر سمت تقاضا اندازه خانوار است که با درخواست اعتبار رابطه غیرمستقیم دارد. اثر افزایش هزینه خانوار در اثر افزایش تعداد اعضای خانوار (از یک عضو به دو عضو) با متغیر وضعیت تاهل کنترل میشود اما با افزایش تعداد اعضای یک خانوار با بیش از 2 عضو لزوما هزینه کل افزایش نمییابد، زیرا بخش عمدهیی از هزینههای خانوار را هزینههای غیرخوراکی تشکیل میدهد که تمام اعضای خانوار بهصورت مشترک از آنها استفاده میکنند. در پایان محل سکونت خانوار نیز از پارامترهای مهم تقاضا و بهرهمندی از اعتبار بهشمار میرود. سطح هزینههای استان محل سکونت، عقاید فرهنگی و مذهبی ساکنان هر استان و میزان اعتبارات بانکی تخصیصیافته (سهمیهبندی اعتباری) به هر استان میتواند بر میزان تقاضا و بهرهمندی از اعتبار ساکنین هر استان اثرگذار باشد.
توزیع اعتبارات بانکی
برحسب نوع و موضوع مصرف
در این بخش بهطور مجزا، میزان استفاده اشخاص حقیقی و خانوارهای شهری از اعتبارات بانکی بررسی شده و نتایج آن بهطور خلاصه در جداول ارایه شده است. توزیع اعتبارات بانکیهای دریافت شده از سوی اشخاص حقیقی به تفکیک نوع اعتبارات بانکی در جدول آمده است. میانگین نرخ بهره و متوسط طول مدت هر کدام از انواع اعتبارات بانکیها نیز به ترتیب در ستونهای بعدی گزارش شدهاند.
از میان انواع اعتبارات بانکی، تسهیلات بابت ازدواج و اعطای وام به کارکنان دولت به ترتیب با 4.3 و 4.4درصد کمترین میانگین نرخ بهره و اعتبارات بانکی جعاله تعمیر مسکن بیشترین میانگین نرخ بهره را دارند. بیشترین زمان انقضا در اعتبارات بانکی خرید یا ساخت مسکن و کمترین زمان انقضا در اعتبارات بانکیهای قرضالحسنه جوانان و خرید کالا و جهیزیه مشاهده میشود. 3.1درصد اعتبارات بانکی پرداخت شده به اشخاص حقیقی، بابت فعالیتهای بخش کشاورزی بوده که میانگین نرخ بهره آن با حدود 12.1 درصد، بالاتر از میانگین نرخ بهره کل اعتبارات بانکی است. به علاوه متوسط زمان بازپرداخت این نوع اعتبارات بانکی 33.7 ماه است که از میانگین بازپرداخت کل اعتبارات بانکی حدود 18 ماه کمتر است.
جدول نشان میدهد پایین بودن نرخ سود، توانایی در پرداخت اقساط و اخذ اعتبارات در اسرع وقت از مهمترین عوامل موثر بر درخواست تسهیلات از سوی خانوارهای شهری است.
از میان شاغلین، مزد و حقوقبگیران دولتی بیشترین تقاضا را برای اعتبارات بانکی داشته و نیز اکیدا بیش از متوسط سطح بهرهمندی و بیش از سایر شاغلین از اعتبارات بانکی منتفع شدهاند. پس از این گروه به ترتیب بیشترین اعتبارات بانکی به گروه کارفرمایان و کارکنان مستقل تعلق یافته است.
40درصد افراد نمونه مورد بررسی دارای مسکن ملکی و 55درصد دارای مسکن استیجاری هستند. در حالی که بیشترین تقاضا برای اعتبارات بانکی از سوی خانوارهای دارای مسکن ملکی مطرح شده است. در سال 1386 میزان تقاضا و برخورداری افراد بزرگسال شهری از اعتبارات بانکی تقریبا به یک اندازه بوده است. چنین مشاهداتی عینا برای شاغلین بزرگسال شهری نیز تکرار میشود.