اعطای مجوز راه‌اندازی صنایع تبدیلی، محدود و منحصر به قطب‌های بزرگ صنعتی کشور خواهد شد
گروه غذا و دارو محمد مهدی حاتمی
یکی از بهترین روش‌های توسعه اشتغال و افزایش درآمدهای غیرکشاورزی در مناطق روستایی، ایجاد و توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی کشاورزی است. ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی از دیگر سو، موثرترین راهکار برای کاهش حجم ضایعات کشاورزی نیز به شمار می‌رود. چنگیز اسفندیاری، معاون دفتر صنایع تبدیلی و تکمیلی وزارت جهاد کشاورزی اما معتقد است میزان سرمایه‌گذاری صورت گرفته در بخش صنایع تبدیلی کشور، بیش از ظرفیت تولید حال حاضر در بخش کشاورزی کشور است: 130 میلیون تن ظرفیت، در مقابل 100 میلیون تن تولید. از دیگر سو به گفته وی، برنامه دفتر صنایع تبدیلی این است که اعطای مجوزها در این بخش را سخت‌تر کرده و آن را منحصر به قطب‌های بزرگ صنعتی در کشور کند.
صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی به صنایعی گفته می‌شود که به فرآوری و عمل‌آوری محصولات خام نباتی و حیوانی اعم از محصولات زراعی، باغی، شیلاتی، دام و طیور، جنگل و مرتع می‌پردازند و با ایجاد ارزش‌افزوده در مواد خام، آنها را در زنجیره تولید پیش‌تر برده و بنابراین امکان فروش آنها به قیمت بالاتر را فراهم می‌آورند. عبارت «فرآوری»، خود در بر‌گیرنده تغییرات فیزیکی، شیمیایی، نگهداری، بسته‌بندی و توزیع است.
بر اساس آمارهای در دسترس که آمار معاون اداره کل دفتر صنایع تبدیلی و تکمیلی وزارت جهاد کشاورزی نیز آنها را تایید می‌کند، ضایعات بخش کشاورزی در کشور هم‌اکنون حدود ۳۰درصد است که ارزش این حجم از ضایعات ۳ تا ۵میلیارد دلار برآورد می‌شود. در همین راستا و به جهت کاهش زیان ناشی از ضایعات کشاورزی، توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی و صنایع در دو دهه اخیر به صورت یک راهبرد مشخص در امر توسعه و برنامه‌ریزی روستایی در دستورکار بخش کشاورزی قرار گرفته است.
ایجاد صنایع تبدیلی، راه توسعه روستاها
توسعه صنایع تبدیلی، در عین حال یکی از بهترین راهکارهای توسعه اشتغال در مناطق روستایی و جلوگیری از مهاجرت بی‌رویه، کاهش ضایعات محصولات کشاورزی، افزایش ارزش‌افزوده محصولات و توسعه اقتصادی- اجتماعی مناطق روستایی نیز هست.
محصولات کشاورزی در کمترین زمان در معرض فساد قرار می‌گیرند و به همین دلیل، حتی در صورت تولید محصولات کشاورزی با بهترین کیفیت، باز هم نیاز به کاهش ضایعات، به وسیله تبدیل این محصولات به محصولات فرآوری‌شده، وجود دارد.
همه اینها در حالی است که مشکلات متعددی نیز پیش‌پای این صنایع در کشور قرار داد. پیش‌بینی نشدن اعتبارات مورد نیاز برای اجرایی کردن طرح‌های محوری، برخوردار نبودن صنایع تبدیلی از معافیت‌های مالیاتی و مزایای دیگر مانند تخفیف تعرفه‌های آب و برق مانند بخش کشاورزی، ناکافی بودن تسهیلات سرمایه در گردش، فرسودگی ماشین‌آلات و روند طولانی‌مدت بررسی طرح‌های متقاضیان صنایع تبدیلی در بانک‌ها از مهم‌ترین موانع توسعه صنایع تبدیلی در کشور هستند.
در همین راستا، معاون اداره کل دفتر صنایع تبدیلی و تکمیلی وزارت جهاد کشاورزی، در گفت‌وگو با «تعادل»، از برنامه‌های دفتر صنایع تبدیلی برای بهبود وضعیت این دسته از صنایع در کشور گفت. چنگیز اسفندیاری معتقد است: «در زنجیره تولید تا مصرف مواد غذایی، حلقه اول تولید مواد غذایی است، صنایع تبدیلی حلقه وسط آن و مصرف غذا حلقه آخر آن به حساب می‌آید. از طرف دیگر، امنیت غذایی که عبارت از دسترسی همیشگی و دائمی به غذای سالم و به میزان کافی است، برای کشورها از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و یکی از راه‌های بالا بردن ضریب امنیت غذایی در جهان، همین استفاده از صنایع تبدیلی است.»
به گفته اسفندیاری دلیل اهمیت صنایع تبدیلی در کشور این است که در بسیاری از موارد، محصولات کشاورزی فسادپذیرند، فصلی‌اند یا آنکه مثل چغندرقند، دانه‌های روغنی و جو در حالت عادی قابل استفاده نیستند و باید در ابتدا مورد فرآوری قرار گیرند. به اعتقاد اسفندیاری، یکی از اصلی‌ترین دلایل نیاز به صنایع تبدیلی که حلقه تکمیلی حوزه کشاورزی کشور است، کاهش ضایعات بخش کشاورزی کشور است. او به ارزش‌افزوده ایجادشده در اثر تبدیل مواد و محصولات خام کشاورزی به محصولاتی با ارزش‌افزوده بالاتر هم اشاره می‌کند: یکی از اثرات مثبت صنایع تبدیلی این است که پول به روستاها برمی‌گردد و می‌تواند منشا تحولات مثبتی در روستاها بشود و در عین حال از مهاجرت روستاییان به شهرها جلوگیری کند.
وزیر، آمار را تایید نمی‌کند
به گفته اسفندیاری مشکل اصلی عدم شکوفایی صنایع تبدیلی در کشور این است که این صنایع از جایگاه واقعی صنایع بالادستی خود جلوترند. در واقع به اعتقاد اسفندیاری، ظرفیت‌سازی برای صنایع تبدیلی، بیش از اندازه بوده است. به گفته اسفندیاری از حدود 100 میلیون تن محصولات کشاورزی تولید شده در کشور در سال گذشته، که برای مثال شامل 68میلیون تن محصولات زراعی، 16میلیون تن محصولات باغی و 880هزار تن محصولات شیلاتی می‌شود، در بخش صنایع تبدیلی بیش از 130میلیون تن ظرفیت‌سازی شده است. «در کل کشور، در صنایع تبدیلی 55-50 میلیون تن وارد صنایع تبدیلی می‌شوند. در واقع ظرفیت کارخانجات صنایع تبدیلی کشور، حدود 2.5 برابر بیشتر از آن چیزی است که عملا امروز وارد این کارخانجات می‌شوند. به عبارت دیگر، کارخانجات در بخش صنایع تبدیلی، با ظرفیت 30-20 درصد کار می‌کنند.»
او شیر را مثال می‌زند که آمار تولید آن در کشور حدود 8میلیون تن است ولی ظرفیت ایجادشده برای فرآوری آن در کشور، 18میلیون تن است و مجوز فرآوری 22میلیون تن دیگر هم صادر شده است. «در مورد آرد هم اوضاع به همین شکل است. حداکثر نیاز گندم کشور 14میلیون تن در سال است. در حالی که ظرفیت فرآوری آرد در کشور 30میلیون تن است.»
«تعادل»، بالاتر بودن ظرفیت صنایع تبدیلی، نسبت به حجم تولیدات خام کشور در بخش کشاورزی و دام‌پروری را از وزیر جهاد کشاورزی نیز جویا شد. محمود حجتی، در نشست خبری‌ای که در اواسط هفته گذشته برگزار شده بود آمار تقریبا 100 میلیون تنی تولیدات کشاورزی، دامی و شیلاتی در کشور را تایید کرد ولی آمار مربوط به مجموع ظرفیت 130میلیون تنی صنایع تبدیلی در کشور را نیازمند بررسی بیشتر دانست و قول پیگیری آن را داد. حجتی به خبرنگار «تعادل» گفت: ما در بعضی از بخش‌های صنایع تبدیلی ظرفیت بالاتری نسبت به تولیدات کشور در آن بخش‌ها داریم. مثلا در مورد آرد، صنایع لبنی و رب گوجه فرنگی، اینگونه است. اتفاقا برای مثال در مورد آرد، ما بازارهای صادراتی خوبی در عراق و افغانستان داریم و این دو کشور نیز نیازمندی خود به واردات آرد را به ما اطلاع داده‌اند، ولی متاسفانه ما در این مورد ضعیف عمل کرده‌ایم.»
قانونی برای جلوگیری از موازی‌کاری
اسفندیاری در ادامه در مورد اجرایی شدن «قانون انتزاع» هم سخن گفت. به گفته وی، «قانون انتزاع» که توسط مجلس شورای اسلامی به تصویب رسیده است، به تعیین دقیق حوزه وظایف وزارتخانه‌های کشاورزی و صنعت می‌پردازد و قرار است جلوی موازی‌کاری در حوزه‌های مختلفی که در مرز فعالیت این دو وزارتخانه قرار می‌گیرند را بگیرد. «قرار بوده مطابق این قانون، صنایع تبدیلی به صورت کامل زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی قرار بگیرد و از طرف دیگر برای مثال، صنعت شکر زیر نظر وزارت صنعت باشد. اینکه این مساله تا چه حد عملیاتی شده باشد البته بحث دیگری است.» به گفته اسفندیاری، رویکرد دولت در مورد صنایع تبدیلی این است که در مورد اعطای مجوزها محافظه‌کارانه‌تر عمل کند و اعطای مجوزها را منحصر به قطب‌های بزرگ صنعتی در کشور کند. او از تشویق صنایعی می‌گوید که برای بهینه‌سازی مصرف انرژی در واحدهای تولیدی خود اقدام می‌کنند. «در برنامه پنجم توسعه، فرآوری 24میلیون تن ماده خام کشاورزی، مخصوصا در انبارها و سردخانه‌ها دیده شده است و ما بر اساس برنامه‌های دفتر صنایع تبدیلی باید بیشتر روی بخش دسته‌بندی (sorting) و درجه‌بندی محصولات کشاورزی متمرکز شویم. موضوع مهم
دیگر برای ما بهینه‌سازی صنایع است. شاید عجیب به نظر برسد که این مساله هم جزو وظایف دفتر صنایع تبدیلی باشد ولی ما بر اساس سیاست تشویقی‌ای که داریم، صنایعی را که بخواهند برای مصرف انرژی در واحدهای تولیدی‌شان بهسازی داشته باشند، یا مثلا بخش R&D راه‌اندازی کنند، در اولویت دریافت تسهیلات قرار می‌دهیم.»
آمارها نشان می‌دهند تولیدات کشاورزی و دام‌پروری ایران نسبت به جمعیت آن بسیار بالاتر است. میزان بالای تولید این محصولات در کشور باید دو نتیجه واضح داشته باشد که به نظر می‌رسد این نتایج تا به امروز، آنچنان که باید و شاید محقق نشده‌اند. اول، ارزانی نسبی مواد غذایی در کشور و دوم صادرات مازاد این محصولات به بازارهای صادراتی. چرایی عدم تحقق این دو نتیجه شاید علاوه‌بر برنامه‌ریزی‌های غیردقیق، به عدم توجه به صنایع تبدیلی نیز برگردد.
