بازوی پژوهشی مجلس در تازه‌ترین گزارش تحلیلی خود، روند بهره‌وری شرکت‌های معدنی و صنایع معدنی منتخب در سال‌های قبل و بعد از خصوصی‌سازی این شرکت‌ها را بررسی کرده است.
براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، محاسبه شاخص بهره‌وری در شرکت‌های معدنی و صنعتی منتخب چادرملو، صنایع مس ایران و فولاد مبارکه با استفاده از اطلاعات دریافتی از این شرکت‌ها نشان می‌دهد که با خصوصی‌سازی این شرکت‌ها، بهبود قابل توجهی در بهره‌وری عوامل تولید آنها ایجاد نشده است. این در حالی است که در کشورهای دارای اقتصاد پویا، همواره بهره‌وری بخش خصوصی واقعی در تصدیگری و بنگاه‌داری تفاوت معناداری با بخش دولتی داشته و هزینه‌های تولید در بخش خصوصی به مراتب کمتر از بخش دولتی است. بنابراین اصل خصوصی‌سازی و لزوم توجه به این امر، یکی از اصول پذیرفته شده اقتصاد امروزی است ولی اینکه در معادن و صنایع معدنی بزرگ ایران این اتفاق به‌گونه‌یی دیگر رقم خورده است، جای بحث و تامل دارد. مرکز پژوهش‌های مجلس بر این باور است که شاید یکی از عمده‌ترین دلایل این امر، نحوه برخورد با سیاست اصل چهل‌وچهارم قانون اساسی و واگذاری شرکت‌های دولتی سودده در قالب رد دیون به شرکت‌های شبه‌دولتی و عمومی غیردولتی بوده است. به‌عبارت دیگر در مورد این شرکت‌ها ماهیت واگذاری‌ها نادرست بوده است؛ زیرا دولت حق نداشته است در قالب رد دیون، بنگاه‌های سودده خود
را به دستگاه‌ها و مجموعه‌های شبه‌دولتی واگذار کند که فاقد تخصص لازم در اداره بنگاه‌ها بود و پیوسته از ارتباط با دولت برای کسب افزونه (Rent) استفاده می‌کنند. در این صورت فقط مالکیت از یک بخش تخصصی دولتی به بخش غیرتخصصی شبه‌دولتی یا عمومی واگذار شده است. البته یکی دیگر از دلایل این امر را می‌توان به عدم واگذاری مدیریت و سیاست‌گذاری بنگاه ربط داد به‌طوری که در طول سال‌های پس از واگذاری عموما مدیریت همزمان با مالکیت واگذار نشده است.
براساس این گزارش، بررسی روند اشتغال این شرکت‌ها نشان داد که در بعضی از آنها، با دستور دولت تعداد کارکنان در طول یک سال به‌شدت افزایش یافته است تا عدد اشتغال بالا برود؛ که این امر نیز با اهداف کارآیی و بهره‌وری در تضاد است. از طرف دیگر در طول سال‌های اخیر محیط کسب و کار کشور نیز که این شرکت‌ها هم مستثنا از آن نیستند، دچار تحولات اساسی شده است. برای مثال تحریم سبب شده است که برای تعمیر و نگهداری زمان انتظار طولانی شود که این امر مسلما بر تولید و بهره‌وری شرکت‌ها اثر منفی گذاشته است.
روند بهره‌وری در شرکت چادرملو
براساس این گزارش، روند بهره‌وری متوسط نیروی کار شرکت چادرملو در طول سال‌های 1382 تا 1392 نشان می‌دهد، میانگین بهره‌وری متوسط نیروی کار سالانه 26/10 بوده و بیانگر این موضوع است که به ازای هر یک واحد نیروی کار در شرکت در کل دوره، 26/10میلیون ریال تولید به دست آمده است. بالاترین مقدار این شاخص 73/16 در سال 1392 و کمترین مقدار آن 69/5 مربوط به سال 1382 است. مقایسه بهره‌وری متوسط نیروی کار با خط روند نشان می‌دهد که با خصوصی‌سازی تغییر قابل توجهی در آن اتفاق نیفتاده است. شاید دلیل اصلی این عدم حساسیت به خصوصی‌سازی، عدم تغییر در مدیریت آن و انتقال صرف مالکیت باشد.
گزارش مرکز پژوهش‌ها همچنین حاکی است؛ متوسط بهره‌وری نهایی نیروی کار این شرکت در فاصله زمانی 1392-1382، به‌طور سالانه 86/8 بوده است که نشان می‌دهد به ازای هر یک درصد تغییر در نیروی کار، به میزان 86/8میلیون ریال تغییر در ارزش تولید ایجاد می‌شود. در سال1392 این شاخص به بیشترین مقدار خود یعنی 45/14 رسیده و کمترین مقدار آن در سال1382 و به اندازه 91/4 بوده است. با مقایسه این شاخص با خط روند، ملاحظه می‌شود که تغییر قابل توجهی در آن ایجاد نشده است.
در همین حال، بهره‌وری متوسط سرمایه شرکت صنعتی و معدنی چادرملو نسبت به بهره‌وری متوسط نیروی کار نوسانات بیشتری داشته است. این شاخص در سال 1383 افت قابل ملاحظه‌یی داشته و این کاهش تا سال 1385 نیز ادامه یافته است. روند کلی حرکت آن در 10 سال مورد بررسی نشان می‌دهد که بعد از سال 1388 نیز این شاخص با آهنگ کندی کاهش یافته است. میانگین بهره‌وری متوسط سرمایه طی دوره 48/1 بوده که نشان می‌دهد به ازای هر یک ریال سرمایه در شرکت، 48/1 ریال تولید صورت گرفته است. بیشترین مقدار این شاخص در ابتدای دوره و به اندازه 11/2 و کمترین آن در سال 1385 و به اندازه 90/0 است. ملاحظه می‌شود که بعد از خصوصی‌سازی این شرکت بهره‌وری متوسط سرمایه کاهش یافته و به حداقل میزان خود در سال 1385 رسیده است؛ اما بعد از آن رو به بهبود گذاشته است که با اعمال تحریم‌ها در سال‌های اخیر مجددا این روند کاهشی شده است.
متوسط بهره‌وری نهایی سرمایه شرکت صنعتی و معدنی چادرملو در دوره 10 ساله مورد نظر برابر با 35/0 بوده است که نشان می‌دهد به ازای هر یک درصد تغییر در سرمایه 35/0 ریال در ارزش تولید تغییر حاصل خواهد شد. بیشترین و کمترین مقادیر این شاخص 50/0 و 21/0 بوده که به‌ترتیب در سال‌های 1382 و 1385 محقق شده‌اند.
براساس این گزارش بهره‌وری متوسط و نهایی انرژی شرکت صنعتی و معدنی چادرملو در ابتدای دوره روند صعودی داشته و بعد از کاهشی اندک در سال‌های 1388 و 1390 دوباره سیر صعودی خود را دنبال کرده است. میانگین بهره‌وری متوسط انرژی در دوره مورد نظر 63/40 بوده است و بیانگر این واقعیت است که به ازای هر یک ریال هزینه انرژی، 63/40ریال تولید به دست آمده است. بالاترین اندازه این شاخص در سال پایانی دوره و به اندازه 03/70 بوده است و پایین‌ترین مقدار شاخص متعلق به ابتدای دوره یعنی مقدار 23/13 است.
متوسط بهره‌وری نهایی انرژی در شرکت 37/6 بوده که نشان می‌دهد به ازای هر یک درصد تغییر در هزینه انرژی، به میزان 37/6درصد در ارزش تولید شرکت تغییر حاصل می‌شود. در روند تغییرات این شاخص در فاصله سال‌های 1392-1382 بیشترین مقدار در سال پایانی و کمترین مقدار آن در سال ابتدای دوره و با مقادیر به‌ترتیب 93/11 و 07/2 بوده است.
روند بهره‌وری در فولاد مبارکه اصفهان
براساس گزارش مرکز پژوهش‌ها، میانگین بهره‌وری متوسط نیروی کار در شرکت فولاد مبارکه اصفهان 42/17 بوده است، یعنی به‌طور متوسط سالانه به‌ازای هر یک نفر نیروی کار در این شرکت 42/17میلیون ریال تولید صورت گرفته است. بیشترین بهره‌وری متوسط نیروی کار این شرکت طی دوره در سال 1386 بوده که برابر با 21/32 است و کمترین مقدار این شاخص متعلق به سال 1377 است که مقدار آن 85/9 است. با مقایسه شاخص محاسبه شده با خط روند ملاحظه می‌شود که در دو سال اول بعد از خصوصی‌سازی این شاخص بهبود یافته، ولی بعد از آن به‌شدت کاهش یافته است. براساس این گزارش، به‌طور متوسط بازدهی نهایی نیروی کار در شرکت فولاد مبارکه اصفهان 22/1 بوده است. این امر بدین معنی است که به ازای یک درصد تغییر در نیروی کار این شرکت، ارزش تولید آن به اندازه 22/1درصد تغییر خواهد کرد. طی این دوره مانند بهره‌وری متوسط، بالاترین بهره‌وری نهایی در سال 1386 به اندازه 25/2 و کمترین آن در سال 1377 به اندازه 69/0 است.
روند بهره‌وری متوسط سرمایه در شرکت فولاد مبارکه اصفهان در سال 1381 کاهش چشمگیری را تجربه کرده و تا سال 1392 نیز نتوانسته به مقدار سال 1380 خود بازگردد، اما از سال 1388 روند صعودی را آغاز کرده است. میانگین این شاخص طی دوره مورد بررسی 44/3 بوده است و نشان می‌دهد که به ازای یک ریال سرمایه‌گذاری در این شرکت 44/3ریال تولید شده است. بالاترین مقدار بهره‌وری متوسط سرمایه در این دوره متعلق به سال 1376 و برابر با 71/7 و کمترین مقدار آن در سال 1381 و برابر با 90/0 است. بهره‌وری متوسط سرمایه شرکت در دو سال اول بعد از خصوصی‌سازی با افزایش روبه‌رو شده، ولی بعد از آن به روند بلندمدت خود بازگشته است. گزارش بازوی پژوهشی مجلس همچنین حاکی است. به‌طور متوسط بهره‌وری نهایی سرمایه شرکت فولاد مبارکه اصفهان 80/0 است که بیانگر آن است که به‌ازای یک درصد تغییر در موجودی سرمایه در این شرکت به اندازه 80/0درصد در ارزش تولید شرکت تغییر حاصل خواهد شد.
بهره‌وری متوسط و بهره‌وری نهایی انرژی در شرکت فولاد مبارکه اصفهان نیز پس از کاهش در سال 1376 تا 1380 روندی صعودی را تا سال 1387 طی کرده و سپس تا سال 1390 کاهش را تجربه کرده است و دوباره در سال‌های 1390 و 1391 روندی صعودی دارد.
میانگین بهره‌وری متوسط انرژی طی این دوره 42/16 بوده است که بدین معنی است که به ازای یک ریال انرژی در این دوره 42/16ریال تولید ایجاد شده است. بیشترین بهره‌وری متوسط انرژی شرکت فولاد 38/30 در سال 1387 و کمترین مقدار آن 78/8 در سال 1377 است. بهره‌وری انرژی هم در دو سال اول بعد از خصوصی‌سازی یک افزایش نسبی را تجربه کرده، ولی بعد از آن به روند بلندمدت خود بازگشته است.
متوسط بهره‌وری نهایی انرژی در این شرکت نیز طی دوره مورد بررسی 42/2 است و نشان می‌دهد که به ازای یک درصد تغییر در مصرف انرژی 42/2درصد در ارزش تولید تغییر ایجاد می‌شود.
روند بهره‌وری در ملی صنایع مس
براساس این گزارش بهره‌وری متوسط نیروی کار در شرکت ملی صنایع مس ایران طی سال‌های 1392-1375، در 80/16 بوده است و بدین معنی است که به ازای هر یک واحد نیروی کار در یک سال 80/16میلیون ریال تولید حاصل می‌شود. در این فاصله زمانی، شرکت ملی صنایع مس در سال 1385، بهره‌وری متوسطی برابر با 96/29 که بالاترین مقدار آن طی دوره بوده را تجربه کرده است و کمترین مقدار این شاخص برای شرکت در سال 1376 با مقدار 64/3 به دست آمده است. همچنین ملاحظه می‌شود که در دو سال اول بعد از خصوصی‌سازی این شاخص بهبود یافته، اما بعد از آن به روند بلندمدت خود بازگشته است و حتی در برخی سال‌ها با کاهش قابل ملاحظه‌یی هم مواجه شده است. متوسط بهره‌وری نهایی شرکت طی دوره مورد نظر 07/9 است و نشان می‌دهد که به ازای هر یک درصد تغییر در نیروی کار، ارزش تولید 07/9درصد تغییر می‌کند. از آنجایی که بهره‌وری نهایی از بهره‌وری متوسط به دست می‌آید روند تغییرات این دو تقریبا یکسان هستند. بالاترین مقدار این شاخص نیز در سال 1385 و به اندازه 18/16 و کمترین آن هم در سال 1376 و به اندازه 96/1 است.
گزارش مرکز پژوهش‌ها همچنین نشان می‌دهد که نوسانات در بهره‌وری متوسط سرمایه این شرکت بسیار بیشتر از بهره‌وری متوسط نیروی کار بوده است به‌طوری روند تغییرات این شاخص طی دوره مورد بررسی با فراز و فرودهایی همراه بوده است. ملاحظه می‌شود که پس از افزایش چشمگیر این شاخص در سال 1377، دو سال بعد روند کاهشی آن آغاز شده و تا سال‌های 1383-1382 ادامه یافته است، در سال 1384 دوباره روند افزایشی آن آغاز و تا سال‌های 1389-1388 ادامه داشته است. میانگین بهره‌وری متوسط این شرکت در فاصله زمانی سال‌های 1392-1375، 21/1 بوده است که بیان می‌کند، به ازای هر یک ریال سرمایه، 21/1ریال تولید ایجاد می‌شود. در سال 1378 بالاترین ارزش این شاخص برابر با 03/3 و در سال 1381 پایین‌ترین ارزش آن به مقدار 32/0 به دست آمده است.
متوسط بهره‌وری نهایی سرمایه این شرکت 42/0 است که به معنای این است که به ازای هر یک درصد تغییر در سرمایه، ارزش تولید 42/0درصد تغییر می‌کند. در سال 1378 بیشترین مقدار شاخص در کل دوره برابر با 06/1 حاصل شده و کمترین مقدار آن نیز در سال 1381 و برابر با 11/0 بوده است.
براساس این گزارش، بهره‌وری متوسط و بهره‌وری نهایی انرژی در این شرکت با وجود نوسانات اندکی که داشته است در کل تا سال‌های 1386-1385 روندی افزایشی را طی کرده است و در سال 1387 با کاهش چشمگیر مواجه شده که تا سال 1391 ادامه یافته است. میانگین بهره‌وری متوسط انرژی 20/54 بوده که نشان می‌دهد به ازای هریک ریال انرژی در شرکت، 20/54ریال تولید ایجاد شده است. بیشترین اندازه این شاخص در دوره مورد بررسی 66/109 در سال 1385 و پایین‌ترین مقدار آن 37/6 در سال 1375 است.
متوسط بهره‌وری نهایی انرژی در شرکت 97/18 بوده که بدین معناست که به ازای هر یک درصد تغییر در هزینه انرژی، 97/18درصد در ارزش تولید تغییر حاصل می‌شود. بیشترین مقدار این شاخص برابر با 38/38 و کمترین آن 37/6 در سال‌های 1385 و 1375 بوده است.
